Classical Turkish Poetry Research Articles

In Classical Turkish Poetry: Zuhre

Klasik Türk şiirinde, kozmik unsurlar arasında önemli bir yere sahip olan felek, yıldızlar ve onların kader üzerindeki etkisine dair inanışlar şairler tarafından şiirlerde sıklıkla kullanılmıştır. Şiirlerde kullanılan bu kozmik unsurlardan biri de Zühre’dir. Klasik Türk şiirinde Zühre, çoğunlukla Hârut ile Mârut kıssasında Allah tarafından cezalandırılarak göğe yükseltildiğine inanılan, eğlence meclislerinin neşe kaynağı ve rakkasesi olarak kabul edilen, parlak oluşu, dişiliği temsil etmesi ve güzelliği ile tasavvur edilmiş ve klasik Türk şiirinin hayal gücünü ve anlam dünyasını zenginleştiren bir sembol haline gelmiştir. Akşam Yıldızı, Sabahyıldızı, Çobanyıldızı, Çulpan, Çolpan, Kervankıran veya Tan Yıldızı olarak da isimlendirilen Zühre; görülebildiği zamanlarda, gökyüzündeki en parlak cisim olarak dikkat çeker. Bu çalışmada Zühre’yi karşılayan zühre-cebîn, zühre-yi çengî, zühre-i zehrâ, ‘arûs-ı cihân gibi kelimeler 38 divanda titizlikle taranmıştır. Taranan bu kelimelerin analizi ile de klasik Türk şiirinde Zühre’yi ifade eden kavramların çeşitliliği incelenerek, Zühre’nin şiirlerdeki kullanım şekli ve Zühre anlamında kullanıldığı düşünülen mecaz ve terkipler saptanmaya çalışılmıştır.

The child in classical Turkish poetry

İnsanın gelişim dönemleri içerisinde geniş bir yer tutan çocukluk kavramı farklı disiplinlerin çalışma konusu hâline gelmiştir. Hukuktan tarihe edebiyattan sanata kadar çocuk kavramı işlenmiş ve işlenmeye de devam etmektedir. Tıp alanında pediatri, psikoloji ve eğitim alanında ise pedagoji kendine ait disiplinler içerisinde insanların bu dönemini detaylı inceleyen kolunu oluşturmaktadır. Bu çalışmada çocuk kelimesinin klasik Türk şiirinde nasıl geçtiği ve hangi anlam dairelerine sahip olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Klasik Türk şiirinde çocuk ve çocukla ilgili kelimelerin olduğu beyitler “Çocukla İlgili Benzetmeler”, “Çocukla İlgili Kültürel Ögeler” ve “Çocuğun Gelişim Özellikleri” olmak üzere üç ana başlık altında tasniflenmiş ve beyitler incelenirken alt başlıklar oluşturulmuştur. Çalışma yapılırken pek çok eser taranmış fakat ait olduğu başlığı en iyi yansıtan örnek tercih edilmiştir. Örnek olarak verilen beyitler şerh edilirken farklı disiplinlerden yararlanma yoluna gidilerek farklı disiplinlerin klasik edebiyat çalışmalarında ne gibi fayda sağlayacağı irdelenmiş ve tarihî görsellerle desteklenmeye çalışılmıştır.

An Example of Classical Turkish Poetry Criticism Terms: “Sûz-Nâk”

Klasik Türk şiirinin eleştiri terimlerinin oluşmasına katkı sağlamak amacıyla yapılan bu çalışmada, şair tezkirelerinde ve divanlarda şiirle ilgili yapılan değerlendirmelerde sıklıkla kullanılan “sûz-nâk” terkibinin kullanım şekilleri irdelenmiş ve terkibin karşıladığı anlam alanları tespit edilmeye çalışılmıştır. Farsça birleşik sıfat olan ve sözlüklerde “yakıcı, yakan, dokunaklı, etkili” karşılıklarıyla yer alan sûz-nâk, şiirin bir sıfatı olduğunda genellikle sözlük anlamlarına uygun olarak kullanıldığı görülmüştür. Bununla birlikte tezkire yazarlarının ve şairlerin bazı değerlendirmelerinde bu kavram ile ne anlatmak istedikleri, hangi şiirleri sûz-nâk olarak niteledikleri görülebilmektedir. Bu değerlendirmelerde “Gönüldeki aşkı, aşk ateşini, gönülleri aşkla yanmış âşıkların dertlerini, sıkıntılarını, gönüllerindeki sızıyı anlatan; âşıkane üslupla söylenen; sevgiliyi ve onun ateş gibi yakıcı özellikteki güzellik unsurlarını anlatan; arzuyla söylenen; ayrılık ve hasreti anlatan; manevî bir feyizle söylenen; dinleyen ve okuyanların ciğerlerini ve gönüllerini yakan, onları hâlden hâle sokan” şiirlerin sûz-nâk şiirler olacağı belirtilmiştir. Bu kullanım alanlarına ve değerlendirmelere bakılarak sûz-nâk terkibinin sözlüklerdeki anlamlarına “şahsî duyguları içli bir şekilde anlatan; gönle tesir eden; duyguları harekete geçiren; duygusal, içli; içe işleyen, tesir eden, dokunaklı; coşkun, heyecanlı; zevk veren; hüzünlü; âşıkane” vb. anlamları da eklemek mümkündür.

Farewell in Ghazals of Classical Turkish Poetry

Hayatın içindeki klasik haliyle dahi duygusal ve estetik gerilimi ihtiva eden veda, şairlerin muhayyilesinde yeni boyutlar kazanarak estetik bir hüviyete bürünür. Klasik Türk şiirinde veda, gazeller itibariyle mercek altına alındığında, üç çeşidinden söz edilebilir: Kederi doğuran veda, mutluluğu getiren veda ve gayr-ı ihtiyari veda. Kederi doğuran vedada, veda edenle veda edilen arasındaki sevgi bağı, hasreti ve kederi doğurur. Bu tarz vedada ayrılık bir kopuştur. Sevgi bağıyla birbirine bağlı özne ve nesne istemsizce birbirinden ayrılır. Hasret, aradaki bağın duygu boyutunda devamıdır. Mutluluğu doğuran vedada ise veda eden ile veda edilen arasındaki olumsuz bağ, veda nesnesinden duyulan rahatsızlık, memnuniyetsizlik ya da birlikteliğin zorunlu bir beraberlik olması itibariyledir. Bu tür vedada ise ayrılık bir kurtuluştur. Getirdiği mutluluk buna bağlıdır. Gayr-ı ihtiyari yapılan vedada ise ayrılık, bir yitiriş, bir vazgeçiştir. İstemsizce, bazen gereklilikten bazen de zorunluluktan yapılır. Veda çeşitlerinin yanında klasik Türk şiiri şairleri, özellikle veda öznesi ve veda nesnesinin farklı kullanımlarıyla birçok kompozisyon oluşturarak kavramı zenginleştirmişlerdir. Veda biçimlerine de şiirlerinde yer veren şairler vedayı, yalnızca sevgili ile âşık arasında gerçekleşen klasik bir eylemin ötesine taşımışlardır. Bu çalışmada klasik Türk şiiri gazellerinde veda kavramı, veda türleri, veda eden/edilenler ve veda biçimleri itibariyle ele alınmak suretiyle incelenmiştir.

“Zülf-ı̇ nı̇gar” As a Flower Name In Classical Turkish Poetry

Klasik metinlerde yaygın olarak kullanılan kimi ibareler zaman içerisinde işlenme sürecine bağlı olarak çeşitli anlamlar kazanmışlardır. Temel anlamları dışındaki bu karşılıklar benzetme temelinden hareketle oluşabildiği gibi kelime/ibarenin belli bir kurgu içerisinde tekrar etmesi yoluyla da ortaya çıkabilmektedir. Klasik Türk şiirinde sevgilinin saçı ifade edilirken kullanılan pek çok kelimeye niteleyici başka ifadeler de eklenmiş, bu yapılardan bir kısmı diğerlerine oranla daha çok tercih edilmiştir. Manzum metinlerde “sevgilinin saçı” anlamında ve diğer tercihlere nazaran sıklık olarak daha çok karşılaşılan yapılardan biri “zülf-i nigâr” terkibidir. Bu çalışmada “zülf-i nigâr” terkibinin temel karşılığı korunmakla birlikte farklı bir anlam ilgisinin bulunduğu ve metinlerde bu yönüyle de kullanıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. “Sevgilinin saçı” karşılığındaki bu terkibin, güzellik unsurlarının ifadesinde uygun bir mahal/mekân olan bahçe ve bahçedeki unsurlarla yoğun olarak bir arada bulunduğunu söylemek mümkündür. Terkibin “sümbül çiçeğinin bir çeşidi” olarak belirlenen anlamı, bahçe unsurları ile olan bu birlikteliğinin neticesinde ortaya çıkmış görünmektedir. Tespit edilen tanıklardan hareketle 16. yüzyıl metinlerinde terkibin bu anlamının bilindiğini ve örneklendirildiğini görmek mümkündür. Terkibin “bir sümbül çeşidi/bir çiçek ismi” anlamının belirlenmesinde özellikle mısra/beyit içerisindeki ikili kullanımlar ve edebî sanatların etkili olduğunu söylemek mümkündür.

Transubstantiation and Reincarnation in Classical Turkish Poetry

Ölüm karşısında çaresiz kalan ve ölüm acısını hafifletmek için uğraşan insan, farklı düşünceler, inançlar geliştirmiştir. Eski inanışlarda yaygın olan spiritüel düşünceler bu bağlamda giderek önem kazanır. Bunlardan en önemlileri tenasüh ve reenkarnasyondur. Çünkü bu anlayışlar, semavî dinlerle beraber bağımsız olarak yayılma alanı bulmuştur. Dolayısıyla göz ardı edilmemesi gereken bir konu olarak karşımıza çıkar. Dünya geneli ve özellikle Hindu inanışlar göz önünde bulundurulursa milyarlarca insanın bu anlayışı inanç olarak gördüğü söylenebilir. Bu konu, doğrudan veya dolaylı, klasik edebiyat şairleri tarafından sıklıkla işlenir. Reenkarnasyon anlayışı, Heterodoks İslam anlayışına yakın şairlerde belirgindir. Tenasüh ise her kesimden şair tarafından daha çok sanat amaçlı kullanılır ve ölüm karşındaki beklenti dile getirilir. Fakat buna rağmen edebî alanda bu konuyla ilgili tatmin edici çalışmaların olduğu söylenemez. Yapılan çalışmaların çoğu ilahiyat alanında olup Kur’an’ın bu konuya yaklaşımıyla ilgilidir. Dolayısıyla bu çalışmada; biraz göz ardı edildiğini düşündüğümüz bu konu ele alınacaktır. Öncelikle tenasüh ve reenkarnasyon hakkında kısa bilgi verilerek şiir örneklerine geçilecektir.

The Hand Fan in the Classical Turkish Poetry

Yelpaze, giyim kuşam kültürünü tamamlayan bir aksesuar ve günlük yaşamı kolaylaştıran bir eşya olarak 15. yüzyıldan itibaren klasik Türk şirinde yer almaya başlamıştır. Saray çevresinde kullanılmasıyla övgü vesilesi olmuş kimi zaman da sevgilinin güzellik unsurlarıyla bağdaştırılmıştır. Yelpazeyle eş anlamlı olarak kullanılan mirvaha, meges-rân, bâd-bâz, bâd-bâr, bâd-bîz ve bâd-bîzen kelimeleri yelpazenin klasik Türk şiirindeki geniş kapsamını göstermektedir. Bu çalışmada 15.-19. yüzyıla ait divan ve mecmualar taranarak klasik Türk şiirinde yelpaze ve yelpazeyle eş anlamlı kelimelerin kullanımı tespit edilecektir. Yelpaze kelimesiyle kurulan benzetmeler, yelpazenin işlevleri, yelpaze çeşitleri, yelpazenin hareketiyle şairlerin ritim ve ahenk tasarrufları arasındaki ilişki örnek beyitlerle açıklanacaktır. Yelpazenin sevgilinin güzellik unsurlarıyla ilişkisi incelenecektir. Yelpaze, rağbet gören bir eşya olarak şairlerin redif seçimlerine de yansımıştır. Zâtî, Hayâlî Bey, Mesîhî ve Edirneli Nazmî tarafından yazılan yelpaze redifli gazeller vezin, eda, mana ve muhteva birliği açısından incelenerek bu gazellerin nazire olup olmadığı tespit edilecektir.

The Soil of the Earth as a Medium for Union in Classical Turkish Poetry

Klasik Türk şiirinin temel konusu olarak değerlendirilebilecek aşk geleneksel bir anlatımla işlenir. Âşığın sevgiliye kavuşma yolundaki çabalarının, bu yolda çektiklerinin, önüne çıkan engellerin, vuslat ihtimali belirse bile iradesinin elden gidip buna muktedir olamamasının ön planda olduğu bu anlatımda, ayrılık ve vuslat arasındaki çözümsüzlükten kaynaklanan gerilimin şiiri beslediği söylenebilir. Hem beşerî hem de ilahi aşk yorumlamalarına açık olan bu şiirlerde âşığın sevgiliye kavuşması ancak/çoğunlukla onun toprak olması yani ölmesi ile gerçekleşebilir. Divan tahlilleri/incelemelerine bakıldığında toprak kavramının birçok yönden şiire konu olduğu görülebilir. Varlığı oluşturan dört unsurdan (anasır-ı erbaa) biri olarak su, hava ve ateşle tenasüp zemininde ele alınması, diğer unsurlara göre daha aşağıda olması sebebiyle hakir ve zelil olarak nitelenmesi ve tevazu sembolü oluşu, hayatın kaynağı olarak değerlendirilmesi, insanın ondan yaratılması ve tekrar ona dönmesi bu bağlamda anılabilir. Bunlarla yakından ilgili ve klasik Türk şiiri sanat anlayışının bir sonucu olarak, toprak kavramının vuslatla ilişkilendirilmesi şiirlerde dikkat çeken bir özellik olarak belirtilebilir. Bu çalışmada, bahsi geçen ilişkinin çeşitli yönleriyle ortaya konulması amaçlanmıştır. Bunun için konunun genel çerçevesini veren bir girişten sonra benzerlerini temsil edebilecek örnek beyitlerden hareketle bir tasnif yapılmış, sonuç olarak da toprak-vuslat ilişkisinin klasik Türk şiiri geleneğinde takip edilebilir, belirgin bir tema olduğu gösterilmeye çalışılmıştır.

The Appearance of the Idea of War in the Contexts of Establishment and Beauty in the Divan of the Bosnian Aladdin Sâbit

Among the literati and scientists, the view is found that classical Turkish poetry prefers a separate literary expression, where literature when removed from society, reality, and sociality is at a certain level indifferent to the issues of society. Being involved with life will lead a poet to the reality of society and humanity, and the relevant art must have knowledge about signifiers to be noticed by the poet’s addressee.Metaphorical structures will increase the meaning of a text while evaluating literary texts. This article has come across depictions of war in their literal and figurative meanings in classical Turkish poetry and draws attention herein to the ethnosymbolist approach. The focus of Turkish classical poetry appears to be determinable as the metaphor of war. Based on this, metaphors in classical literature such as the image of a lover’s gaze as an arrow or her hair as a bow string are not meaningless. The flamboyant elements that a nation has stated have emerged in literature in its own language.The poets imply that the army is not in war for fighting but to clean the blood of the enemy with cupping or to shave their hair for free. For the poet, war is the natural healing that saves the corrupted world, and based on this idea, war is based on eliminating and correcting evil. This article will examine the couplets about war in the Divan of the Bosnian Alaaddin Sâbit, a 17th-century poet, in terms of embellishment and concretization.

Savaş Düşüncesinin Bosnalı Alaaddin Sâbit Divânı’nda Somutlama ve Güzelleme Bağlamında Görünümü

Akademide ve bazı edebiyatçılar, sanatçılar, çeşitli sanatlarla ilgilenen halk arasında klasik Türk şiirinin; toplumdan, gerçeklikten, sosyallikten uzak olduğu, bu edebiyatın ‘sırça köşkte’ belirli üslup seviyesinde toplumun, insanlığın meselelerine kayıtsızca ayrı bir edebi dil tercih ettiği görüşü kısmen de olsa yer bulmaktadır.Döneminin aynası şairin; toplumun, hayatın bir parçası olması muhakkak ki şairi toplum ve insanlık meselelerine, gerçekliğine yönlendirecektir. Bu gerçekliğin, muhatabı tarafından fark edilebilmesi için ilgili sanat dalının gösterenlerine dair bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Edebî metnin gösterenlerinin de kelimelerden, mecazlardan oluşmasından ötürü edebî metinleri değerlendirirken gösterenleri, mecazlı yapıyı göz önünde bulundurmak metnin anlam katmanlarını açacaktır. Şairin kullandığı mecazlı dilin ifadede oluşturduğu farklılıktan kaynaklı, metni anlamada eksik kalındığı için şiire hakkıyla nüfuz etmek birtakım zorlukları beraberinde getirmektedir.Klasik Türk şiirinin mazmun sistemi içerisinde mecaza bağlı gelişen tasvirler klasik Türk şiirinin simgeci tarafına dikkat çekmektedir. Bununla beraber klasik Türk şiirinin merkezini savaş istiaresi olarak da belirlemek mümkün görünmektedir. Savaş istiaresine ve mazmunlara dayalı olarak sevgilinin bakışının oka, kılıca benzetilmesi; saçlarının halata, darağacına benzetilmesi anlamsız değildir. Cihangir bir devletin belirttiği şaşaalı unsurların hepsi edebiyatta kendi dili, estetiği içerisinde ortaya çıkmıştır. Şairler savaşla ilgili olarak ordunun savaşmaya değil; kanı kirlenen düşmanın kanını hacamatla temizlemeye, saçı uzayan düşmanın saçını vakıf berber hizmeti sunarak ücretsiz tıraş etmeye gittiğini güzelleme bağlamında belirtmektedir. Bu noktada şair için savaş; bozulmuş olan âlemin tabiatını kurtuluşa, selâmete erdiren doğal şifa olmakla beraber kötüyü, kirliyi ortadan kaldırmaya dayanmaktadır.Bu makalede, XVII. yüzyıl şairlerinden Bosnalı Alaaddin Sâbit’in Divân’ındaki savaşla ilgili beyitler, gösterenlerden hareketle güzelleme ve somutlama noktasında incelenecektir.

Klasik Türk Şiirinde Nilüfer

Klasik Türk şiirinde gül ve lâle kadar olmasa da beyitlere konu olan çiçeklerin başında gelen nilüfer genellikle âşığın aşk çilesinden solmuş sararmış sarı yüzü vasfında karşımıza çıkar. Lakin yine de klasik şairinin tahayyülünde daha pek çok teşbihe de söz konusu olmuş latif bir çiçek olan nilüfer bazen âşığın bizatihi kendisidir. Âşık, gözyaşı denizinde bir nilüferken bu güzel çiçek kimi zaman da sevgilinin bir gösterenidir. Sevgiliye yaraşır hil‘at, zerrîn düğmeler, taktığı tülbent nilüferin bu bağlamda benzeyenleridir. Mavi veyahut mor nilüferin semâ ile ilişkisi de şekil ve renk yönüyle şairlerin tahayyülerinde sayısız beyitlere vesile olmuştur. Şifalı bir bitki olarak şerbeti de yapılan nilüfer kimi beyitlerde ise bu yönüyle ele alınır. Klasik şairlerin hayal dünyasında çok çeşitli benzetmelere konu olan nilüferin tespit edildiği üzere en çok beyitlerde rastlanan çeşidi ise Latince olarak çiçeğin ismini de taşıyan nymphaea, yani sarı nilüferdir. Sarı nilüferi, mavi/mor nilüfer izlerken beyaz ve kırmızı nilüfer de edebî metinlere farklı beyitlerde aksetmiştir. Çalışmada nilüferin bir gelenek edebiyatı olan klasik Türk şiirindeki aksi ele alınarak bu nadide çiçeğin şairlerin hayal dünyalarında ne şekilde yer aldığı incelenmeye çalışılacaktır.

Nazirecilik Geleneğinde Ben ve Ötekinin İzleri: Gelibolulu Âli’nin Biz Redifli Şiiri İle Ona Yazılan Nazire Şiirler Örnekleminde Ben’in Biz Yolculuğu

Klâsik Türk şiirinde nazirecilik geleneği kapsamında, aynı veya benzer şiirlerin/eserlerin yazıldığı bilinmektedir. Bu tür şiirler, temelde örnek veya model bir şiirin benzerini veya daha güzelini yazma esasına dayanır. Birçok yönden benzerlik gösteren bu şiirlerin aynı duygu, hayal, düşünce ve hedefleri göstermesi ayrıca önemlidir. Bir yönüyle, model şiirin; benzerini/nazireyi kaleme almaya çalışan diğer şairlere ilham kaynağı veya tercüman olduğu düşünülebilir. Model şiirin mahiyeti, kendini ifade etmeye çalışan diğer şairlere bir yol gösterici özelliği taşır. Ayrıca kendini bu model şiir vasıtasıyla tanımlamak, konumlandırmak ayrı bir duygu ve histir. Yaşanılan çevrenin bir yansıtıcısı olan şiirlerin benzer konuları işlemesi tarihsel açıdan kayda değerdir. Bir sanatçının kendine dair bilgileri aktarması, aynı şiir etrafında başkalarının da kendine dair iz bulması ve bu sayede kendini ifade etmesi sanatçıların verdikleri bilgilerin ve duyguların gerçekliklerinin ve aldıkları tepkilerin bir tezahürü olması açısından önem arz eder. Nazire şiirler etrafında, her şairin kendi “ben”ini “biz” unsuru ile anlatması söz konusudur. Bir yönüyle, model şiir etrafında birleşen “benler”, biz şuuru oluştururlar. Bu unsur, kendi içinde, birliktelik yönüyle bir ilişki ağı kurarken esasında çevrelerindeki ötekileri de aktarmış/anlatmış olmaktadırlar. Şaire ait bilgileri içermesi yönüyle şiirlerde birçok im, işaret ve belirti bulunur. Ben ve biz kelimelerinin geçtiği ifadeler, şairlere ait özellikleri açıklayan hususların başında gelmektedir. Gelibolulu Mustafa Ali’nin “biz” redifli şiiri de bu bağlamda değerlendirilebilecek türden olup tarihsel verilerle de desteklenebilir cinstendir. Bu şiir, Ali’nin şahsî tutum ve davranışlarına, dünya görüşüne, hayallerine, duygularına ait ipuçları da taşır. Ali’nin bu şiirine benzer olarak kaleme alınan şiirler, hem şairlerinden izler taşıması hem de “biz” redifi etrafında “ben” ve “öteki”ne ait unsurları barındırması açısından önemlidir. Bu makalede, Gelibolulu Mustafa Ali’nin bahse konu şiiri ve ona yazılan nazireleri, öncelikle nazirecilik geleneği çerçevesinde ardından içerik analizi kapsamında ben ve öteki unsurlarını aktarmaları yönüyle değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Entertaining Characters in Classical Turkish Literature: Dancers, Musicians and Dancing Boys

Tarih boyunca tüm toplulukların dansla münasebetinin olduğu bilinen bir gerçektir. Türklerde ise dansın kökeni -cinsiyet yüklenmeksizin- Şamanlara kadar dayandırılır. Osmanlı döneminde din dışı dansçıların isimlendirilmesinde rakkas genel başlığı altında çengi, köçek, tavşan/tavşanoğlanı, kâsebâz, curcunabâz, cin askeri, beççegân, çegânebâz ve çârpârezen terimleri kullanılır. Bu isimlendirmeler içerisinde edebî kaynaklarda en çok karşılaşılan çengi ve köçek terimleridir. Müzik eşliğinde dans eden ve dramatik gösteriler yapan kimselere çengi yahut köçek ismi verilir. Eski metinlerde kadın-erkek olması farketmeksizin tüm dansçılara çengi denirken zamanla kadınlara çengi, erkeklere köçek terimi kullanılmıştır. Cinsiyet rollerine göre yapılan bu ayrımın ve isimlendirmenin ne zaman gerçekleştiğine yahut belirginleştiğine dair net bir bilgiye ulaşılmamaktadır. Genel olarak rakkaslar, özelde ise çengiler ve köçekler ile ilgili bilgilere seyahatnamelerden, sûrnâmelerden yahut dönemin müelliflerinin eserlerinden ulaşmak mümkündür. Bu makalede Osmanlı döneminde sarayın da teşvik ve desteğiyle yaygınlık kazanan seyirlik oyunlardan köçek, çengi terimleri ele alınıp söz konusu gösteri sanatlarının klasik Türk şiirindeki yansımalarına yer verildi. Ayrıca XVIII. yüzyıl şairlerinden Rodoscuklu Kömürkayâzâde Fennî’nin Divanı’nda ele aldığı ve köçeklik tarihi içinde yeni bir isim olarak nitelendirilebilecek “Köçek Süleyman” üzerinde duruldu. Böylelikle klasik Türk edebiyatında şairin, toplumun eğlence anlayışını estetik bir anlatımla şiirleştirmesine de dikkat çekildi.

Expression of Death with the Metaphor of Migration in Classical Turkish Poetry

Yaklaşık altı asır hüküm süren klasik Türk şiirinde insani olan veya insan hayatına dokunan hemen her konu kendisine yer bulabilmiştir. Ancak bu konular doğrudan değil, klasik şiir poetikası veya tasavvufi sembolizm çerçevesinde şairin muhayyilesinde işlendikten sonra söz meydanına çıkmıştır. Göç olgusu da bu şiirde hem bir konu hem de metafor olarak karşımıza çıkmaktadır. Göçün toplumsal, siyasi ve tarihî yönleri daha çok destan ve efsane gibi türlerde işlenmiştir. Bazı manzum siyer-i Nebi’lerde ve mesnevilerde hicret hadisesi, anlatıya (tahkiye) dayalı olarak ve nisbeten tarihî verilerle uyumlu bir şekilde ele alınmıştır. Klasik şiirin genelinde, özellikle gazel türünde, ise âşık-maşuk ilişkisi bağlamında ortaya çıkan “göç” kavramı aynı zamanda “ölüm”ün de müşebbehün bih’i (kendisine benzetilen) konumundadır. Bu kavram; beraberinde kervan, kafile, azık (zâd), ceres (kervan zili, çan, çıngırak), göç davulu ve göç borusu (kûs-ı rahîl/rıhlet), eşkıya, deve vs. birçok farklı kelimeyi de şairin zihnine getirerek basit bir teşbihten ziyade metafor olarak kullanılmış ve neticede herkesin bildiği ve kaçınılmaz olan “ölüm” gerçeği daha sanatsal, edebî bir şekilde dile getirilmiştir. Çalışmada göç metaforu bu zengin kullanım ve çağrışım alanıyla birlikte ele alınıp örnekler içerik ve üslup yönünden ayrıntılı şekilde tahlil edilmeye çalışılmıştır.

DÜVÂZ-DEHS IN CLASSICAL TURKISH POETRY

Düvâz-dehs is the name given to the poems, which are also called düvâz, düvâz-nâme and düvâzimâm and mentioned in relation to the subject of twelve Imams. It is considered as a genre belonging to Alevi and Bektashi literature. It is known that they are read during the semah, when slaughtering sacrifices, and in various rituals during the month of Muharram. The focus of the researchers on the düvâz-dehs, which was studied by Turkish folk literature researchers, is the breaths spoken about the Twelve Imams in the Alevi and Bektashi tradition. Although the researchers mentioned the existence of the düvâz-dehs sung in the forms of classical Turkish poetry, they stated that they are closer to folk poetry in terms of language, style and shape, and that folk literature was dominant in the measurements. In the studies carried out throughout Turkish literature, three poets who sang düvâz-dehs were identified in the classical poetry tradition. In the classical Turkish poetry, no examination and definition of the genre has been made on düvâz-dehs. They are examined under the names as “Twelve Imams praise” and “Twelve Imams elegy”, thus a comprehensive düvâz-dehs literature cannot be put forward in the classical Turkish poetry. As far as we can determine, they are sung by poets who comes from different sects and they have many different forms of writing from the first half of the 15th century to the last quarter of the 19th century. In this study, first, the researches on the düvâz-dehs are summarized and the current information about the düvâz-dehs is presented to the attention of the researchers. Then, the düvâz-dehs sung in the tradition of classical Turkish poetry are examined in terms of their scope, structure, relationship with public life and contribution to text critique by considering the century they were written, the form of the poems and the known affiliations of the poets.

The Motif of “Spread Out The Prayer Rug on The Water” And Its Reflections In Classıcal Turkish Poetry

“Seccadeyi suya serme” motifi destan ve halk hikâyelerinde, Alevi-Bektaşi menkıbelerinde ve Dede Korkut hikâyelerinde karşılaşılan bir motiftir. Zamanla klasik Türk şiiri metinlerinde, az da olsa modern Türk şiirinde yer alan bir metafora dönüşmüştür. Motif; Sümer, Hint, Çin, Hristiyanlık gibi inanç ve kültürlerde mitolojik çağlara uzanan, Türklerin İslam öncesi inançlarına işaret eden bir anlam derinliğine sahiptir. Motifin yapısında yer alan “seccade” ve “su” kavram ve metaforlarının bağdaştırılması, inanç ve kültürlerdeki iç içe geçmişliğin ve kaynaşmışlığın, senkretizmin dildeki cisimleşmesidir. Kimi Farsça metinlerde seccâde ber-âb efkend şeklinde geçen tabirin Türkçe metinlerdeki kullanımı daha yaygındır. Menkıbelerde, tasavvufi metinlerde, din dışı şiirlerde tabire farklı anlamlar yüklenmiştir. Klasik Türk şiirinde motifin özellikle Hızır’la ilişkilendirildiği de görülmüştür. Tabirin anlam ve muhtevasına ise tarihi kaynaklarda ve sözlüklerde değinilmemiştir. Günümüz sözlüklerinden ikisinde karşılaşılan tabire verilen anlamlar ise hatalıdır. Çalışmada motifin senkretik yapısı gereği tabirin anlam çerçevesini daha iyi çizebilmek için seccade, su, Hızır kavram ve metaforları üzerinde durulmuştur. Mitolojilerdeki, menkıbelerdeki izleri araştırılarak tabirin klasik Türk şiirindeki anlam çerçevesi beyit örnekleri üzerinden çizilmeye çalışılmıştır.

Şeyhülislam Yahya Divanı’ndaki Takrirî İstifham İfadelerinin Anlam ve Üslup Açısından İncelenmesi

Şeyhülislam Yahya klasik şiirimizin en önemli temsilcilerinden biridir. O, klasik tarzda yazdığı şiirlerinde sade ve fasih bir dil kullanmış, söz sanatlarına çok fazla rağbet etmeden sözünü daha doğal ve Türkçenin yapısına daha uygun farklı tasarruflarla etkili kılmaya çalışmıştır. Bu tasarruflardan birisi de şiirdeki inşa (tasarlama) ifadelerinin fazlaca kullanılmasıdır. Gerek dil bilgisi gerek belagat kitaplarında söz, temel olarak haber (bildirme) ve inşa (tasarlama) olarak ikiye ayrılmaktadır. Belagat ilmine göre inşanın kısımlarından olan istifham da Şeyhülislam Yahya’nın şiirlerinde bir üslup ve sanat unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Üslubun ve edanın muhtevadan çoğu kez daha önde olduğu klasik Türk şiirinde her türlü dil kullanımının ayrıntılı bir biçimde tahlil edilmesi önem arz etmektedir. Bu çalışmada Şeyhülislam Yahya Divanı’nda geçen bütün takrirî istifhamlar bu düşünceyle anlam açısından tasnife tabi tutulacak ve üslup, şiirsellik ve sözün tesiri noktasında bu soruların ifadeye kattığı değerler incelenecektir. Bahsi geçen bu sorular cevap alma isteği ile sorulmuş gerçek sorular değildir. Nihayetinde kurmaca bir metin olan şiir dilinde bu tür mecazi/retorik soruların anlam ve amacının tespiti, dilin diğer kullanım alanlarında ortaya çıkan soruların anlam ve amacını tespitten daha zordur. Bu sebeple çalışmada belagat kitaplarındaki müktesebat ile klasik şiirin kendine özgü dili ve kavram dünyası mezcedilerek daha sağlıklı sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır.

Classification of Simile Into Single Determined and Compound in Classical Turkish Poetry

Eski Türk edebiyatı dönemi şairleri orijinalliklerini geleneğin sunduğu mecaz dağarcığına bağlı kalarak göstermek durumundaydılar. Dolayısıyla marifetlerini eldeki malzemenin işlenişinde sergilemeleri gerekiyordu. Bu durum klasik şiirin gelişimini izlemede üslup tahlillerinin önemini artırmaktadır. Bu bakış ile tahlil edilmesi gereken dil kullanışlarından biri de teşbihlerdir. Belagat kitapları teşbih örneklerinin yapısını ayrıntılı bir biçimde işlemektedir. Yaklaşım yönlerinden biri de teşbih taraflarının nicelikleridir. Belagat kitaplarındaki bu sınıflandırma ve yaklaşım, üslup tahlilleri için önemli bir yöntem sunmasına rağmen büyük ölçüde teorik kitaplara münhasır kalmıştır. Bu çalışma ilgili yöntemi ayrıntılı bir şekilde ortaya koyup tartışarak edebiyat tahlillerinde daha etkin bir şekilde kullanılmasını hedeflemektedir. Kazvînî’nin kabul gören modeline göre teşbih tarafları basit (müfred), belirtili (mukayyed) ve birleşik (mürekkeb) olarak sınıflandırılmaktadır. Konu olarak Kazvînî’nin modeli zemininde Türk belagat kitaplarındaki sınıflandırma ve şiir örnekleri belirlenmiştir. Makalenin ilk bölümünde örnek beyitler tahlil edilerek basit, belirtili veya birleşik oluşları açıklanmıştır. İkinci bölümde belagat kitaplarının teşbih taraflarının nicelikleri hakkında verdiği bazı hükümler tartışılmış, basit olduğu söylenen bir teşbih tarafının birleşik, birleşik olduğu söylenen bazı tarafların belirtili olması gerektiği savunulmuştur. Sonuç olarak birleşik teşbihlere, belirtiliden, belirtiliye ise basitten daha çok kıymet ve yer verildiği görülmüş; birleşik teşbihlerin parçalarının birçoğunun tek başına bir teşbih meydana getirebildiği tespit edilmiştir. Teşbih kısımlarının karşılaştırılmasının Türk belagat ve edebiyat bilgisi kitaplarının içeriği ve birbirleriyle ilgilerine dair verdiği bazı ipuçları da ulaşılan sonuçlardandır.

“Stingy Type” in Classical Turkish Poetry and “Stinginess” As a Social Criticism in The Witness of Tradition

“Stingy Type” in Classical Turkish Poetry and “Stinginess” As a Social Criticism in The Witness of Tradition

The Use Of Embroidery/Color Passing and Derivation Idioms ın Classical Turkish Poetry

Deyimler, meramın muhataba en etkili ve kısa yoldan anlatımı sağlayan dil yapılarıdır. Başta mecaz olmak üzere kinaye ve teşbih gibi edebî sanatlardan da yararlanılarak oluşturulan bu yapılar, günlük dilde oldukça yaygın kullanılmaktadır. Deyimler, aynı zamanda edebî metinlerimizde de sıklıkla kullanılmaktadır. Klasik şiirimizle ilgili ileri sürülen eleştirel hü-kümlerden birisi de onun toplumdan kopuk, elit bir kesimin şiiri olduğudur. Bu şiirimizin daha çok saray ve çevresinde söylenip icra edilmesi bir yere kadar doğru olmakla birlikte, kullandığı dil malzemeleri ve muhteviyatı itibarıyla toplumun bütün izlerini taşıdığı görülecektir. Klasik şairlerin divanlarında geçen atasözleri ve deyimlerle ilgili yapılan pek çok çalışmada bunun izleri görülmektedir. Deyim ve atasözlerinin millî olmak gibi önemli bir tarafı vardır; ancak yakın kültür ve coğrafyanın toplumlarının benzer atasözleri ve deyimleri kullandığına da şahit olunmaktadır. Özellikle klasik şiir bağlamında da müştereklerimiz bulunan Arap ve Fars kültürleri ile olan ilişkilerimiz, birtakım benzer atasözü ve deyimlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bir ölçüde Fars şiirinde de benzer kullanımlarına tesadüf edilen “renk geçmek” ve “nakış geçmek” deyimlerinin klasik şiirimizde yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Renk ve nakış kelime-lerinin mecazen aldatmak ve yanıltmak anlamlarına bağlı olarak oluşturulan bu deyimler, söz konusu yardımcı fiillerle kullanım alanına çıkmakla birlikte, bunun yanı sıra “nakış oynamak, nakış atmak, nakış etmek, nakış eylemek; renk etmek, renk eylemek, renk oynamak, rengine kapılmak, renk ile avlamak” gibi farklı yapılarla da karşımıza çıkmaktadır. Bu deyimlerin hemen hepsinin ortak yönü, feleğin ve sevgilinin âşığa ettiği oyunlar, aldatmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra az da olsa yine hile ve desise ile feleğin kişiyi alt etmesi, yenmesi, öldürmesi anlamlarında da kullanılmaktadır.