Taberî Tefsiri'nde “Ehl-i Te’vîl” ve “Müfessir” Terimlerinin Kullanımı

Abstract

Bilindiği gibi terimler, ait oldukları ilmî disiplinin uzmanları tarafından üzerinde uzlaşıya (ıstılah) varılan anlam öbeklerini kısa ve öz bir şekilde ifade etmeye yarayan en önemli dilsel ögelerden birisidir. Bu açıdan terimler, bağlı bulundukları disiplinin anlam dünyasına açılan kapı mesabesindedir. Dolaşıma girdikleri ilmî disiplin içerisinde uzun zamanlar boyunca kullanıldıktan sonra anlamları istikrar kazanan terimlerin bu dolaşım sürecinde ne tür değişim ve dönüşümlere uğradığını tespit etmek son derece önemlidir. İşret edilen tespitin yapılabilmesi için ilgili disiplinin tarihinde yer edinmiş ve iz bırakmış erken dönem kaynaklarına müracaat etmek gerekir. Taberî’nin (ö. 310/923) Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân adlı eseri, tam da bu nitelikte bir tefsirdir. Müfessirlerin imamı olarak kabul edilen Taberî’nin Câmi‘u’l-beyân adlı eseri, Hz. Peygamber’den (sav) aktarılan rivayetler başta olmak üzere ilk üç nesilden gelen tefsir merviyyâtının çok büyük bir kısmını sonraki kuşaklara ulaştırmış olması bakımından tefsir tarihinde müstesna bir konuma sahiptir. Bu yönüyle tam bir tefsir rivayetleri arşivi niteliği taşıyan Câmi‘u’l-beyân, rivayetlere tematik bütünlük içerisinde yer vermesi, rivayetler arasında tercihte bulunması, aktardığı kimi rivayetleri belli gerekçelere dayanarak kritize etmesi ve yaygın kabulün aksine dirayete geniş ölçüde yer vermesi gibi özelliklerinden dolayı tefsir ilminin sistemleşme dönemindeki en güçlü temsilcisi olarak kabul edilmiştir. Câmi‘u’l-beyân, bu niteliklerinin yanı sıra tefsir ilminin teşekkül dönemi ile sistemleşme döneminin ilk evrelerinde, tefsir terimlerinin hangi anlamlara karşılık gelecek şekilde kullanıldığını gösteren çok çeşitli örnekler barındırması yönüyle hayli zengin bir içeriğe sahiptir. Bu açıdan Câmi‘u’l-Beyân, herhangi bir tefsir teriminin anlam serüvenindeki uğrakları takip etme imkânı sunan ideal bir başvuru kaynağı niteliği taşır. Câmi‘u’l-beyân’ın dile getirilen niteliklerini göz önünde bulundurarak kaleme alınan bu makale “ehl-i te’vîl” ve “müfessir” terimlerinin söz konusu tefsirdeki kullanım biçimlerini konu edinmekte ve özellikle, iki terim arasında bir fark bulunup bulunmadığı hususunu merkeze almaktadır. Bu çerçevede öncelikle; “ehl-i te’vîl” teriminde yer alan “te’vîl” kelimesi ile “müfessir” teriminin müştak minhi olan “tefsîr” sözcüğünün Taberî tarafından hangi anlamlarda kullanıldığına kısaca değinilmiştir. Ayrıca Taberî’nin bu iki terim arasında anlamsal bir fark gözetip gözetmediğine yer verilmiştir. Literatürde tefsir ve te’vîl terimlerinin gerek naslardaki gerekse İslâm ilim ve düşünce geleneklerindeki anlam ve kullanımlarıyla ilgili yetirince çalışma bulunduğundan konunun detayları ilgili çalışmalara havale edilmiştir. Daha sonra araştırmanın esas konusunu teşkil eden ehl-i te’vîl ve müfessir terimlerinin Câmi‘u’l-beyân’daki kullanımları çok sayıda örnek ışığında incelenmiş ve bu kapsamda şu soruların cevapları aranmıştır: Taberî, ilk bakışta benzer anlamlar çağrıştıran ehl-i te’vîl ve müfessir terimleri arasında belirgin bir fark gözetmiş midir? Şayet gözettiyse bu farklılık Taberî’nin tefsiri bakımından yöntemsel bir mahiyet arz etmekte midir? Taberî’nin aynı âlimi bazen ehl-i te’vîl bazen de müfessir olarak nitelendirdiği olmuş mudur? Taberî’nin söz konusu iki terimle kastettiği âlimlerin hangi kuşakta yaşamış olduklarının, onun bu iki terim arasında yaptığı tercihte bir etkisi olmuş mudur? Yoksa Taberî, bütün bu soruları boşa çıkaracak şekilde ehl-i te’vîl ve müfessir terimleri arasında herhangi bir fark gözetmemekte ve bu terimleri birbirinin müradifi olarak mı kullanmaktadır? Çalışmada, zikri geçen soruların cevapları tespit edilmiş ve bu tespitlerden hareketle ehl-i te’vîl ve müfessir terimlerinin Câmi‘u’l-beyân’daki anlam alanları, büyük ölçüde ortaya konmuştur. Ayrıca ehl-i te’vîl ve müfessir terimleri dışında Taberî’nin ehl-i tefsîr ve tercümânü’l-Kur’ân terimleriyle ilgili kullanımlarına da kısaca temas edilmiştir.