Kutadgu Bilig’de “turur” biçimbirimli yapıların edimbilimsel işlevleri üzerine

Abstract

Bu çalışmanın amacı, XI. yüzyıla ait Kutadgu Bilig (KB) adlı eserde yer alan turur biçimbirimli yapıları edimbilimsel işlevleri bakımından incelemektir. Çalışma turur kullanımlarının eş zamanlı işlevlerine odaklanmış ve inceleme Karahanlı dönemi bağlamında KB ile sınırlandırılmıştır. Durmak, kalmak, ayakta durmak anlamındaki tur- eylemine geniş zaman biçimbirimi getirilmesiyle oluşan ve Eski Türkçe döneminden itibaren başlayarak ve Karahanlı dönemindeki eserlerde sıklıkla hem sözlüksel anlamında kullanılan hem de yardımcı eylem olarak yarı dil bilgisel işleviyle dönemin eserlerinde yer alan turur biçimbirimi, doküman inceleme yöntemiyle Arat (1979)’ın çevriyazı metninde taranmış ve KB’de toplam 288 örnek tespit edilmiştir. Örnekler KB’de tururun üç temel edimbilimsel işlevi üstlendiğini göstermiştir. Bunlardan ilki ve en yaygını kiplik (bildirme) işlevidir. Eserde ad ve eylem tümcelerinde son öge olarak görülen turur biçimbirimi, önerme kipliği bağlamında değerlendirilmiştir. 288 örneğin 253’ünde ad+turur olarak görülen bu yapıdaki tümcelerde açıklama, önceki ya sonraki beyitlere atıfta bulunma, metinselliği güçlendirme ve yargı bildirme söz konusudur. Daha az örnekte görülen -mIş turur, birinci elden bilgilerin kesinliğini vurgular ve daha çok eserin ilk ve son bölümlerinde yer alır. Gelecek zamanlı -gA turur ve -gU turur ise belirsizlik, tahmin ve güçlü olasılık aktarmıştır. Yapının ikinci işlevi belirlilik (definiteness)tir. Özellikle KB’nin giriş bölümünde tururun sık kullanımı, Hawkins (1978)’in artgönderimsel kullanım teorisini örneklendirmiştir. Belirlenen son işlev ise eserde yer alan bazı benzetme ve metaforların turur yapısıyla desteklenerek anlamın vurgulanmasına yardımcı olmasıdır. Bu kullanım, Lakoff ve Johnson (2010) ile Kövecses (2010) gibi kuramcıların tezleriyle uyumludur. Eser özelinde ve derinlemesine olan bu çok yönlü işlevsel inceleme, eserdeki bağlam özellikleri ve eserin yazıldığı dönemdeki işlevsel özelliklerin çeşitliliğinin gözlemlenmesi bakımından zengin bir veri sunma amacındadır. Dolayısıyla bu betimleme, daha sonra bu biçimbirimle ilgili yapılacak art zamanlı çalışmalara da katkı sunacaktır.