Kadim bir şifreleme yönteminin kültürümüzdeki yansıması: Hatt-ı şecerî

Abstract

El yazması eserlerde, birbirinden farklı yöntemlerle tasarlanmış standart dışı alfabe örnekleriyle karşılaşılabilmektedir. Herkesçe bilinmemeleri itibarıyla birer gizli yazı türü olarak da kabul edilen bu alfabelerden biri de hatt-ı şecerîdir. Adını şeklinin ağaca benzemesinden alan söz konusu yazıya muhtelif türdeki Türkçe, Arapça ve Farsça el yazmalarında tesadüf edilebilmektedir. Arap yazısının ebced diziliminden faydalanarak tasarlanan bu alfabenin, geçmişte bazı bilgileri gizli bir şekilde kaydetmek veya güvenli olarak nakletmek amacıyla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yine şeklinden ötürü hatt-ı nahlî, hatt-ı servî, hatt-ı şecer, kalem-i miscer, kalem-i müşeccer, kalem-i serv ve kalem-i şecerî gibi birçok farklı adla da anılan söz konusu alfabe, kadim bir şifreleme yönteminden yararlanılarak tesis edilmiştir. Bu yöntem, el yazması kayıtlarından ve sair kaynaklardaki bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla en az 2.500 yıllık bir geçmişe ve kullanıldığı dönem itibarıyla da evrensel bir yaygınlığa sahiptir. Bahse konu yöntemin İslam muhitindeki bir yansıması olan hatt-ı şecerî, el yazmalarındaki uygulama örneklerine ve kaynaklardaki başka kayıtlara göre temelde üç farklı modele sahiptir. Bu çalışmada hatt-ı şecerînin tafsilatlı bir tanımı yapılarak menşei konusu tartışılmış, mevcut örnekler üzerinden belli başlı modelleri belirlenip müstakil türler olarak tasnifleri yapılmış ve el yazmalarındaki işlevlerine bakarak daha çok ne tür metinlerde hangi amaçlarla kullanıldıkları belirlenmeye çalışılmıştır.