Cihan-ı medeniyet”in ortasında bir Osmanlı aydını: Halit Ziya Uşaklıgil’in hatırat ve mektuplarına eleştirel bir bakış

Abstract

Bu çalışma, geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet döneminin önemli yazarlarından Halit Ziya Uşaklıgil’in hatırat ve mektuplarını, yazarın Avrupa medeniyetini kavrayış biçimine odaklanarak incelemektedir. Halit Ziya Uşaklıgil henüz hayattayken kitap olarak yayımlanmış Kırk Yıl, Saray ve Ötesi, Kenarda Kalmış adlı hatıraları ile Almanya Mektupları bu çalışmanın odaklandığı metinlerdir. Yazarın Sanata Dair adlı eseri, hatırat veya mektup türüne girmemesine rağmen, bu yazının incelediği konuyla ilgili Uşaklıgil’in yaptığı önemli tespitler içerdiğinden çalışmaya dâhil edilmiştir. Söz konusu külliyat, bize Uşaklıgil’in Avrupa medeniyeti anlayışının beş konu başlığı etrafında yoğunlaştığını göstermektedir. Bu konu başlıkları şöyle sıralanabilir; Tarihin öznesi olarak Doğu ve Batı, eğitimin medenileşmeye katkısı, Batı’nın sanat anlayışı ve medeniyete katkısı, Doğu ve Batı’nın dini yaşayış tarzı ve son olarak, medeni insan kimdir sorunsalıdır. Çalışma, Uşaklıgil’in kurmaca olmayan metinleri özelinde bir bellek araştırması yürütmüş ve yukarıda belirtilen beş konu başlığını, Jacques Lacan’ın Ben ve Öteki kavramlarıyla birlikte düşünerek sözü geçen metinleri söylem analizine tabi tutmuştur. Uşaklıgil’in hatırat ve mektupları, yaşadığı dönemin Osmanlı entelektüel figürlerine özgü Doğu ve Batı medeniyetleri arasındaki farklara dair tartışmalarını yeni bir bakış açısıyla incelememizi mümkün kılmaktadır. Bu bakış açışı, tarih akışı içerisinde toplumun birer öznesi olarak Ben ve Öteki’nin geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet yazınında ve Uşaklıgil’in düşünce dünyasında ikircikli bir tutumla, çeşitli gerilim hatları üzerinde tasavvur edildiğini ortaya koymaktadır.