پایش مکانی و زمانی خشکسالی کشاورزی در اراضی تحت کشت گندم با استفاده از شاخص بارش استاندارد‌شده (مطالعه موردی غرب استان گلستان)

Abstract

مدیریت منطقی برای مقابله با خشکسالی، ایجاد نظام مدیریتی و ارائه اطلاعات صحیح در مقیاس‏های زمانی مختلف امری لازم و ضروری است. شاخص­های خشکسالی از طریق ارزیابی ساده و کمی این پدیده، ابزار کارآمدی برای تحلیل خشکسالی هستند. این مطالعه با هدف پایش مکانی و زمانی خشکسالی کشاورزی در اراضی گندم با استفاده از شاخص بارش استاندارد­شده (SPI) در غرب استان گلستان انجام شد. برای این منظور، در سال‏های 1379 تا 1395 شهرستان­های آق‌قلا، علی‏آباد کتول، گرگان، بندر‏ گز، بندر ‏ترکمن و کردکوی از آمار بارندگی 15 ایستگاه با طول دوره آماری (30 ساله) مشترک از سال 1363 تا 1395 استفاده شد. پس از محاسبه شاخص بارش استاندارد­شده و همبستگی بهتر شاخص SPI سه ماهه منتهی به اردیبهشت‏ماه با میانگین عملکرد گندم، نقشه این شاخص با روش درون­یابی‏ کریجینگ معمولی تهیه و پهنه­بندی شد و سپس به ارزیابی و بررسی خشکسالی پرداخته شد. برای تهیه نقشه ریسک خشکسالی ابتدا نقشه‌های شاخص SPI3 منتهی به اردیبهشت‏ماه طی یک دوره 17 ساله (1379 تا 1395) به‌صورت دودویی (بولین) طبقه‏بندی شدند. سپس از ترکیب نقشه­های بولینی به‌دست آمده نقشه فراوانی وقوع خشکسالی تهیه شد. با استفاده از نقشه­های احتمال فراوانی خشکسالی شاخص­ SPI، نقشه ریسک خشکسالی کشاورزی نهایی تولید شد. با بررسی نقشه‏های شدت خشکسالی و ریسک خشکسالی در این مطالعه، شاخص SPI سه‌ماهه جهت بررسی الگوهای خشکسالی در ابعاد زمانی و مکانی مختلف و شدت آن در دوره‏های خشکسالی و مرطوب مؤثر شناخته شد. هم‌چنین، نتایج نشان داد که شش شهرستان مورد مطالعه در استان گلستان به دو منطقه خطرپذیر از نظر خشکسالی (شامل خطر شدید و خیلی شدید) طبقه‏بندی شده‏است. نقشه ریسک نشان می‏دهد که در دوره آماری 1379 تا 1395 بخش گسترده‏ای از منطقه مطالعاتی (حدود 98 درصد) در معرض خطر خشکسالی شدید قرار گرفته ‏است. هم‌چنین بخش کوچکی از شمال شهرستان بندر ترکمن (حدود دو درصد از کل منطقه) خطر خشکسالی بسیار شدید را تجربه کرده‏است. در واقع دامنه نوسانات خشکسالی در این منطقه به‌دلیل هم­جواری با صحرای ترکمنستان و وضعیت آب‌وهوایی خشک و نیمه­خشک بیش‌تر بوده و این مناطق دارای پتانسیل حساسیت به خشکسالی می‏باشند. نتایج نشان داد عملکرد گندم در شهرستان‏های آق‏قلا، علی‏آباد کتول، بندر‏گز، گرگان و کردکوی همبستگی مثبت و معنی­داری با مقادیر SPI3 منتهی به اردیبهشت ماه داشت. این رابطه می­تواند هشداری برای تأثیر خشکسالی هواشناسی (به‌خصوص در مناطق مستعد خشکسالی) بر تولید محصولات کشاورزی باشد و نشان می­دهد که SPI3 می­تواند به پیش­بینی کاهش تولید ناشی از خشکسالی کمک کند.