Background: Livestock are an integral part of the transhumant life in the Caucasus. Maintaining the health and wellbeing of the animals has been a critical responsibility for pastoral communities. This study presents the wild plant species used for ethnoveterinary and fodder purposes by transhumant people on the both sides of Georgia-Turkey border.Methods: During two summers (2017–2018) 119 participants were interviewed (74 in Turkey and 45 in Georgia) with semi-structured questionnaires. Cultural importance index (CI) and Relative frequency of citation (RFC) were used to evaluate the relative importance of species among communities.Results: In total 113 citations of 38 wild plant species for ethnoveterinary purposes, and 186 citations of 61 wild plant species as fodder were obtained in the study area. The most important species in ethnoveterinary were Veratrum album and Achillea millefolium in Georgia, and Veratrum album and Picea orientalis in Turkey. Aerial parts of the plants were the most frequently used part in Georgia while the root was in Turkey. Gastrointestinal problems were the most commonly mentioned diseases in Georgia while dermatological and parasitic diseases in Turkey. The majority of the plant species were mentioned to treat the ailments of cattle (37 species). Fabaceae, Polygonaceae and Asteraceae were the most mentioned families used as fodder in both countries. There were also several plants used as bedding for livestock and against evil eye in the study area.Conclusions: Pastoral way of life in the Western Lesser Caucasus still reflects living evidence of plant-based traditional ethnoveterinary knowledge and practices to support the health of livestock. The results of this study could be a base for future ethnoveterinary and animal feed research and contribute to organic animal husbandry in the region.Keywords: Ethnoveterinary, Fodder plants, Transhumant people, Traditional knowledge, the Caucasus, Cross-cultural study, Turkey, Georgia აბსტრაქტიისტორია: კავკასიაში მეცხოველეობა მწყემსების სეზონური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. მწყემსებისთვის მეტად მნიშვნელოვანია ცხოველების კარგად ყოფნა და მათი ჯანმრთელობისა შენარჩუნება. ეს კვლევა ეხება მცენარეთა იმ ველურ სახეობებს, რომლებსაც მომთაბარე მწყემსები იყენებენ როგორც ეთნოვეტერინარული (სამკურნალო) მიზნებისთვის ისე ცხოველების საკვებად, საქართველო-თურქეთის საზღვრის ორივე მხარეს.მეთოდები: ორი ზაფხულის განმავლობაში (2017–2018) ნახევრად სტრუქტურირებული კითხვარებით გამოიკითხა 119 მონაწილე (74 თურქეთში და 45 საქართველოში. კულტურული მნიშვნელობის ინდექსი - CI (Cultural importance index) და ციტირების ფარდობითი სიხშირე - RFC (Relative frequency of citation), გამოყენებულ იქნა თემებში სახეობების შედარებით მნიშვნელობის შესაფასებლად.შედეგები: საკვლევ ტერიტორიაზე ჯამში აღრიცხული იქნა ეთნოვეტერინარული მიზნებისათვის, 38 ველური მცენარეული სახეობის - 113 ციტირება და ცხოველთა საკვებად გამოყენების, მცენარეთა 61 სახეობის - 186 ციტირება. ეთნოვეტერინარიაში ყველაზე მნიშვნელოვანი სახეობები იყო:Veratrum album და Achillea millefolium საქართველოში და Veratrum album და Picea orientalis თურქეთში. საქართველოში ყველაზე ხშირად გამოიყენებოდა მცენარეთა მიწისზედა ნაწილები, ხოლო თურქეთში - მცენარის ფესვები. საქართველოში ყველაზე ხშირად დასახელდა ცხოველთა კუჭ-ნაწლავის პრობლემები, ხოლო თურქეთში დერმატოლოგიური და პარაზიტული დაავადებები. კვლევაში მცენარეთა ყველაზე მეტი (37) სახეობა დასახელდა მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის დაავადებების სამკურნალოდ. Fabaceae, Polygonaceae და Asteraceae იყო ცხოველთა საკვებად გამოიყენებული, ყველაზე ხშირად დასახელებული მცენარეთა ოჯახები - ორივე ქვეყანაში. კვლევის არეალში ასევე არსებობდა რამდენიმე მცენარე, რომლებიც გამოიყენება შინაური ცხოველების საწოლად და ავი თვალის საწინააღმდეგოდ.დასკვნები: მცირე კავკასიონის დასავლეთ ნაწილში პასტორალური ცხოვრების წესის არსებობა - განაპირობებს მცენარეებზე დაფუძნებული ტრადიციული ეთნოვეტერინარული ცოდნის და ცხოველების ჯანმრთელობის დაცვის პრაქტიკული გამოცდილების დღემდე შემონახვას. ამ კვლევის შედეგებმა შესაძლოა საფუძველი ჩაუყაროს ეთნოვეტერინარიისა და ცხოველთა საკვების შემდგომ კვლევებს და ხელი შეუწყოს რეგიონში ორგანული მეცხოველეობის განვითარებას.საკვანძო სიტყვები: ეთნოვეტერინარია, ცხოველთა საკვები, მომთაბარე ადამიანები, ტრადიციული ცოდნა, კავკასია, კულტურათშორისი კვლევა, თურქეთი, საქართველო ÖzetGiriş: Kafkaslar’da hayvancılık yaylacıların yaşamının ayrılmaz bir parçasıdır. Yaylacı toplumlar için hayvanların sağlığını ve refahını korumak son derece önemli bir sorumluluktur. Bu çalışma, Gürcistan-Türkiye sınırının her iki yakasında yaşayan yaylacıların halk veterinerliğinde (etnoveterinerlik) ve hayvan yemi olarak kullandıkları yabani bitki türlerini sunmaktadır.Yöntemler: 2017 ve 2018 yıllarının yaz aylarında 119 katılımcıyla (Türkiye'de 74 ve Gürcistan'da 45) yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirildi. Bilgisi alınan yabani türlerin yaylacı toplumlar arasındaki önemini değerlendirmek için Kültürel Önem (CI) ve Göreceli Kayıt Sıklığı (RFC) indeksleri kullanıldı.Bulgular: Çalışma alanında etnoveteriner amaçlı 38 yabani bitki türüne ait 113, yem olarak 61 yabani bitki türüne ait 186 kullanım kaydedildi. Hayvan hastalıklaında kullanılan en önemli türler olarak Gürcistan'da Veratrum album ve Achillea millefolium, Türkiye'de ise Veratrum album ve Picea orientalis tespit edildi. Gürcistan'da bitkilerin daha çok toprak üstü kısımları. Türkiye'de ise köklerinin kullanımı bildirildi. Gürcistan'da en çok sindirim sistemi ile ilgili sorunlar bildirilirken, Türkiye'de deri ve paraziter hastalıklar kaydedildi. Kayıt altına alınan yabani bitki türlerinin çoğunun büyükbaş hayvanların (37 tür) rahatsızlıklarında kullanıldığı tespit edildi. Her iki ülkede de Fabaceae, Polygonaceae ve Asteraceae yem olarak kullanımı en çok bahsedilen ailelerdir. Çalışma alanında ayrıca hayvanların altına yataklık olarak serilen ve nazara karşı kullanılan birkaç bitki türü de kayıt altına alındı. Sonuçlar: Bu çalışma, Batı Küçük Kafkasya'daki yayla yaşamında hayvanların sağlığını destekleyen bitki temelli halk veterinerliği bilgi ve uygulamalarının sürdürüldüğünün kanıtlarını yansıtmaktadır. Çalışmanın sonuçları, gelecekteki halk veterinerliği (etnoveterinerlik) ve hayvan yemi araştırmalarına temel oluşturabilir ve bölgedeki organik hayvancılığa katkı sağlayabilir.Anahtar Kelimeler: Halk veterinerliği, Yem bitkileri, Yaylacılar, Geleneksel bilgi, Kafkasya, Kültürler arası çalışma, Türkiye, Gürcistan
Read full abstract