Özbek Halk Koşuklarının Sınıflandırılması

Abstract

Halk şiiri ürünleri folklorun en eski ve en zengin türlerinden biridir. Araştırmacılar koşuk türünün ortaya çıkışı ile ilgili farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu görüşlerden bazıları birbirini tamamlar bazıları da farklı bakış açıları ileri sürmektedir. Türleri ve tür kavramının eskiliği konusunda ise uzmanlar ortak görüştedir. Koşuğun ne zaman ortaya çıktığı sorusunu cevaplamak için koşuk metinlerinin incelenmesi gerekmektedir. Koşuk, halkla birlikte doğmuştur. Bu nedenle koşukların tarihi içinde yaratıldıkları toplumun dil ve düşünce tarihi ile doğrudan ilişkilidir. Bir diğer önemli husus da koşukların kökeninin en eski törenlere kadar dayanıyor olmasıdır. Dilin güzelliği, tazeliği ve zenginliği öncelikle koşuklara yansır. Koşuk, folklorun en yaygın türüdür, ancak aynı zamanda folklorun en karmaşık örneklerinden biridir. Koşuk ile ilgili bilgiler Kaşgarlı Mahmut’un "Divanü Lûgati-t Türk" adlı eserinde bulunmaktadır. Eserde mevsim ve aile ritüelleri ile ilgili güzel koşuk örnekleri içermektedir. Bu örnekler koşuk tarihi çalışmalarında önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Ali Şir Nevai ve Zahiriddin Muhammed Babür gibi âlimlerin eserlerinde ve daha birçok tarihî ve edebî kaynakta verilen bilgiler, koşuk metinlerinin incelenmesinde önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Ancak canlı icra halinde günümüze kadar ulaşan koşukların metinleri, bilimsel araştırmalarında en güvenilir ve doğru kaynak olarak kabul görmektedir. Folklor ürünlerinin sözlü olması, benzer veya eş metinler halinde olması ve anonimliği koşukların genel karakteristiğini oluşturmaktadır. Diğer halk edebiyatı örnekleri gibi koşuklar da doğası gereği her icrada değişir. Bu değişim icracının ruh hali ve performans becerisi ile yakından ilgilidir. Halk koşuklarını incelerken onların yazılı edebiyat örneği olan koşuklardan farklı özelliklere sahip oldukları unutulmamalıdır. Koşuk türü bilim adamları tarafından farklı dönemlerde araştırılmış ve pek çok defa sınıflandırılmıştır. Günümüze kadar yapılmış bu sınıflandırmaların tek bir unsura bağlı olarak yapıldığını söylemek mümkündür. Tabii ki her araştırmacı koşukları sınıflandırırken kendi amacı doğrultusunda hareket etmiştir. Koşuk türü hakkında günümüze kadar çokça çalışılmış olmasına rağmen, bu türün tüm karmaşıklığıyla teorik açıdan yeterince tasnif edilerek araştırıldığı söylenemez. Sadece dünya folkloru çalışmalarında değil, Özbek folkloru çalışmalarında da koşuk tasnifinde birtakım yanlış-lıklar bulunmaktadır. Bu noktada akla şu soru gelmektedir: Koşukları tasnif etmek için hangi ölçütler kullanılmalıdır? Koşukların tasnifinde onun hangi özelliği esas alınmalıdır? Yapı, tür veya sanatsal özelliklerinden hangisi? Bu sorunun cevabına koşuklar hakkında yapılan bilimsel araştırmalarda rastlayamıyoruz. Göz ardı edilmemesi gereken bir diğer husus da günümüzde kitle iletişim araçlarının yaygınlığından en çok etkilenen ve çarpıtılan halk koşuklarının mevcut olmasıdır. Bu nedenle koşukların bilimsel olarak araştırılması, günümüzde folklorun öncelikli araştırma konularından biri olmaya devam etmektedir. Makalede, Özbek halk koşukları analiz edilmiş ve daha sonra koşuklar ilk defa farklı bir ölçüte bağlı olarak sınıflandırılmıştır. Koşukları sınıflandırırken bağlı kaldığımız ölçüt, halk koşuklarının icra yeri, anlamı, içeriği, yapısı ve edebî özelliklerinden oluşmaktadır. Bizim yaptığımız sınıflandırma da dâhil olmak üzere hiçbir sınıflandırmanın kusursuz olmadığını kabul etmek gerekmektedir. Bunun sebebi halk bilimi araştırmalarındaki teorik yaklaşımlar, koşuk icra sanatının özelliklerinden yola çıkarak devamlı bir yenilenmeyi ve gelişmeyi gerekli kılmasındandır.