Zajjaj’s İnfluence in the Work of Zamakhshari

Abstract

Arap dili ve edebiyatının en önemli simalarından olan Cârullah ez-Zemahşerî (ö. 538/1144), Mu‘tezile kelam ekolüne mensup bir âlimdir. O dirâyet tefsir metodunun en nitelikli eserlerinden kabul edilen Keşşâf adlı tefsirini yazarken kendinden önceki bazı eser ve müelliflerden de istifade etmiştir. Zemahşerî’nin yararlandığı kaynaklardan biri de Zeccâc’ın (ö. 311/923) Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbühû adlı eseridir. Bu çalışmada Zeccâc’ın söz konusu kitabının, Zemahşerî’nin el-Keşşâf adlı eserine olan etkisi incelenmiştir. Zemahşerî, aralarında iki asrı aşkın bir süre olan Zeccâc’ın tefsir tekniklerini eserine taşımıştır. Onun lügat, gramer, kırâat gibi alanlarda Zeccâc’dan yaptığı iktibasları, Kur’ân’nın bazı kelimelerini açıklamak ya da âyetleri tefsir amacına matuftur. Müellifin bu iktibasları, genelde kendi düşüncelerini delillendirmek maksadıyla yaptığını söylemek mümkündür. Zemahşerî’nin Zeccâc’dan istifadelerinin sadece anlama eksenli konularda gerçekleştiği görülmektedir. Bunun yanında tefsir teknikleri bakımından da ondan esinlendiği yönler olmuştur. Örneğin Zemahşerî’deki farazî istifham ve cevap metodunun da Zeccâc’ın etkisiyle oluştuğunu söylemek mümkündür. Bunun yanı sıra Kur’ân kelimelerini açıklarken önceki dilcilerin izahlarıyla söze başlamak iki âlimde de bir yöntem olarak görülmektedir. Farklı itikâdî düşüncelere sahip olsa da Zemahşerî’nin Zeccâc’dan alıntılar yapması, onun taassuptan uzak ilmî bir yaklaşım sergilediğine işaret etmektedir. Bu tutumun sonraki dönemlere de yansıyarak, Zemahşerî’nin ehl-i sünnet âlimlerince ilgiyle takip edilmesine neden olduğu söylenebilir. Bu araştırmada Zemahşerî’nin yaptığı iktibasların tespitiyle yetinilmemiş, bunun yanında Zemahşerî’nin çokça yararlandığı Zeccâc’ın eseriyle Zemahşerî’deki bilgiler karşılaştırılarak değerlendirmeler yapılmıştır. Böylece Mu‘tezilî düşünceye sahip Zemahşerî’nin tefsir anlayışıyla Ehl-i sünnet akidesine mensup Zeccâc karşılaştırılarak farklı ekollere mensup müelliflerin birbirlerine olan etkileri mütâlaa edilmiştir.