YENİ BİR DÜNYANIN EŞİĞİNDE ÖNCÜ FİGÜR OLARAK DEDE EFENDİ

Abstract

Türk Makam Müziği’nin temel taşlarından biri kabul edilen Hammâmizâde İsmail Dede Efendi, müzik çevrelerinde genellikle dâhi bir sanatçı ve büyük bir yenilikçi olarak kabul edilmektedir. Dede Efendi kuşkusuz olağanüstü bir yetenek sahibi bir bestekâr olarak nitelenmelidir. Bununla birlikte, sanatçı, bu özel yeteneğinin yanı sıra bir toplumsal-ekonomik bağlamın ve belli bir tarihsel dönemin ürünü olarak değerlendirilmelidir. Dede Efendi’nin yaşadığı dönem, Osmanlı Devleti’nin değişme çabalarının yaşandığı Nizâm-ı Cedîd sürecini içerdiği kadar, uluslararası güç dengelerinin yeniden oluştuğu, Sanayi Devrimi’nin hızlandığı, modern kültürün şekillendiği bir tarihsel dönüm noktasını oluşturur. Osmanlı Devleti, bu hızla değişen dünyaya ayak uydurma zorunluluğunu somut olarak hissetmiş, bu yönde reformlar yapma girişimlerini on sekizinci yüzyıl sonlarından itibaren başlatmıştır. III. Selim ve II. Mahmud’un saltanat dönemleriyle örtüşen bu değişme dönemi, doğrusal ve istikrarlı bir gelişme göstermez; tersine, pek çok çatışma ve çelişki barındırır. Reformcu aktörler ve hareketler, eski düzenin devamını savunan güç odaklarıyla sürekli çatışma içinde olmuştur. Bununla birlikte, toplum hayatı, Avrupa’dakinden farklı bir karakter gösterse de tedricen kentli ve modern değerlere yakınlaşamaya başlamıştır. Müzik üretimi ve beğenileri, hızlanan, karmaşıklaşan, dünyayla daha yakın ilişkilere giren büyük kentlerde, bir yandan piyasa mantığı ekseninde yeniden biçimlenirken diğer yandan daha dünyevî bir karakter kazanmıştır. Dede Efendi, bu makalede, sosyolojik bir perspektif içinde değerlendirilip bu büyük dönüşümler ve çelişkiler çağının bir aktörü olarak kavramsallaştırılmıştır. Dede Efendi, her dönemde örnekleri görülen, içinden yetiştiği müzik geleneğini yaşatmak ve sanatsal olarak en gelişkin müziği yapmak isteyen, ancak aynı zamanda yükselen popüler taleplere en iyi şekilde yanıt vermek zorunda olan, gelenekle piyasa arasında bölünen bestekâr tipinin arketipi olarak tanımlanabilir.