The Importance of Syriac Sources for the Study of Arab History Before Islam

Abstract

Elinizdeki çalışma Süryânî Hristiyan Arap tarihinin kaynakları hakkında hazırlanmıştır. Bu hususta önemli bilgiler ihtiva eden bu çalışmada hem Süryânî Hristiyanları hem de Süryani olsun Müslüman olsun bütün Araplar için İslâm öncesi tarihleri hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Süryânîce yazılmış kitaplar, İslâm Öncesi Arap Tarihi çalışmaları için önemli kaynaklar arasında görülür. The books written in Syriac are among the important sources for the pre-Islamic Arab History studies. Sür-yânîce iki nehir arasında yaşayan Suriye sakinleri ve özelikle de el-Cezîre bölgesi ile çevre bölgelerin sakinlerinin, milâdî ilk bin yıl boyunca dili olmuştur. Süryânîce yayıldığı günlerde batıda Akdeniz kı-yısına kadar, doğuda Edyabin bölgesine, Van Gölü’nden kuzeyde Ermenistan tepesinden güneyde el-Celîl sınırına kadar yayılmıştı. Süryânî kaynakları hem içerik hem de ifade itibariyle dinî olarak kabul edilir. Bu eserlerin çoğunluğu el-Cezîre bölgesinde ya da el-Râha yakınlarında telif edilmiştir. Bu kay-naklar aktardıkları rivâyetlerin çoğunluğunun mevzusu, tarîhî olaylarla alakalı olup ekseriyet itibariy-le dinî mevzularla iç içedir. Süryânî kaynaklarını iki kısma ayırmak mümkündür: birincisi doğu Sür-yânî (Nastûrî) kaynakları, ikincisi ise batı Süryânî (Ya’kûbî) kaynaklarıdır. Doğu Süryânî kaynakları-nın en önemlisi, nasihat ve ibret için yazılmış olan (Sasaniler Dönemindeki Şehitlerin Tercümesi (Bi-yografileri)) eseridir. Azlığına rağmen Batı Süryânî eserleri büyük bir öneme haiz olmuştur. Çünkü bu eserler tarihi bir üslupla yazılmış olup genel tarih ve şehirlerle ilgili haberlerde büyük ehemmiyete ha-izdir. Bunlardan Yuşa al-Amûdî’nin Yıllıklar’ı, Yuhanna el-Afsûsî’nin Tarih’i, Diyonyisyus al-Talamhûrî’ye nispet edilen tarih yıllıkları, Mikail el-Süryânî’nin ve İbn el-‘Iberi’nin Tarih’ini burada zikredeceğiz ki bunlar araştırma konumuzun hem örneği hem de kaynağıdırlar. Süryânî bir müellif da-ha var ki o da Efesli Yuhanna (Asyalı)’dır. Yuhanna’nın Amed ruhbanlarıyla ve Monofizistleriyle doğ-rudan temas kurması (onların içinde yetişmesi), onun, mezhebine sarılmasına ve daha tutucu olması-na sebep oldu. Miladi 529 yılında Şemmasalığa atandı. Yuhanna hakkında bilgi verdi. Bizans imparato-ru Justinyan’ın vefatından sonra Monofizistlere zulmedildi; işkencelere maruz kaldılar, Efesli Yuhanna da hapse atıldı. Birkaç defa sürgün edildi ve seksen yaşına yaklaşmışken miladi 585 yılının sonlarında vefat etti. Efesli Yuhanna’dan kalan en meşhur eser miladi 575 yılında yazdığı ve Süryânî Kilisesi (Monofizisler) hakkında yazılan en eski kitap olarak kabul edilen “Kilise Tarihi” adlı eseridir.Bu kitap kalan bölümlerinde Gassânî Arapları hakkında önemli bilgiler içerir. Bu kitapta el-Münzir b. el-Hâris el-Gassânî’nin Lahmî Farisî Araplarına karşı yapmış olduğu başarılı savaşlar hakkında da detaylı bilgi-ler bulunmaktadır. Diğer bazı Süryânî kaynaklarında Yemen, Mezopotamya ülkelerindeki sosyal ve ekonomik hayat ve sıradan insanların halleri hakkında bilgiler buluruz. Amed (Diyarbakır) yakınla-rındaki Zevkanin Manastırı’ndan Süryânî Ya’kûbî bir rahip olan başka bir müellif de iki bölümden olu-şan, içerisinde yaratılıştan, miladi 755 yılına kadar geçen haberleri ele alan dev bir kitap yazmıştır. Onun ismi el yazmalarındaki ilk sayfaların kaybolması nedeniyle bilinmemektedir. Onun için tarihçi-ler kitabı yanlışlıkla “Diyûnyisyûs el-Telmehrî’ye nispet etmişlerdir. Bir Süryânî kaynak daha vardır. O da psikopos Steven Ben’ın miladi 932 yılında Karyeteyni’deki Mar Tuma Manastırı’ndayken istinsah ettiği nüshadan nakille A. Moberg’in miladi 1924 yılında neşrettiği “Orjinali yazın”dır. Süryânî Araplar hakkındaki bu yazma eser, Arapların tarihi hakkında bilgi veren, en önemli Süryani kaynaklarından sayılır. Çünkü o, çok farklı bilgiler ihtiva etmektedir. Mesela Monofizist Hristiyanların Yemen’de nasıl yayıldıklarına ve bunun Suriye Araplarına nasıl tesir ettiğine işaret eder. Bu yazma, büyük devletlerin tüccarları arasındaki rekabetten ve bu rekabetin Yemen’deki duruma yansımalarından bahseder. Yazma esere Necrân’da vuku bulan hadiselerin rivayetleri de eklenmiştir. Melik Mesruk’un öldürdüğü kadın erkek şehitlerin ve kahramanların isimleri zikredilir. Bu dönemde Hire’ye Bizans’tan, Fars’tan (İran) ve Habeşistan’dan heyetler gelmişler ve her bir heyet Hire’yi kendi tarafına çekmeye çalışmıştır. Son (dönem) Süryânî kaynaklarında İslâm öncesi Arap tarihi hakkında kaybolan bazı kaynaklarda malumat buluruz. Yakûbî Başpsikopos İbn el-I’beri’ye gelince (ö.m. 1286) o büyük tarihçilerin sonuncuların-dandır. İçerisinde Arap tarihi ve Kilise tarihi (özelikle Devletler ve zamanın muhtasar tarih kitabı) ile alakalı çeşitli bilgiler bulunduğundan dolayı büyük öneme haizdir. Son olarak Süryânîlerin, Araplar ile ortak kökene, bir asla raci dilleri ve gerek doğudaki Nastûrî şekliyle gerekse de Batı bölgelerinde vaki bulunan Monofizist şekliyle olsun ortak Hristiyan akideleri açısından ortak bağları bulunmaktadır.