The Importance and Place of the Book of Sa‘leb Named Al-Faṣîḥ in Laḥn and Taṣḥîḥ Literature

Abstract

Fetihler ve tercüme faaliyetlerin sonucunda Arap olmayan farklı millet ve kültürlerin Araplarla karşılaşması üzerine, Arapçaya ve Arap dil kurallarının gelişmesine katkı sağladığı gibi kıraatte hatalı okuyuşlara, hadislerde ifade bozukluklarına ve farklı açılardan Arap dilinin bozulmasına da neden olmuştur. Buna karşı fasih Arapçanın muhafazası için yazının geliştirilmesi, dilbilgisi kurallarının tespiti, şairlerin desteklenmesi ve lügat çalışmaları gibi bir takım önlemler alınmıştır. Bu önlemlerden biri de fasîh dil için standartlar belirlemek ve bu standartlara uymayan kullanımlara dikkat çekmektir. Arap dil bilginleri tarafından laḥn olarak nitelendirilen bu hatalı kullanımların tespit, teşhir ve tasḥiḥine yönelik II/VII. yüzyılın ortalarından itibaren “Laḥnü’l-ʻâmme, Mâ telḥanu fîhiʼl-ʻâmme, laḥnü’l-ʻavâm, laḥnü’l-havâṣ” gibi konu başlıklarıyla, konuşmalarda ve yazılı metinlerde yapılan dil hatalarına dair farklı içerik ve üslupta birçok eser kaleme alınmıştır. Bu eserler, dilin korunmasına katkı sağladıkları gibi aynı zamanda yazıldıkları dönemde kullanılan kelime ve ifadelerin geçirdiği değişime yönelik izleme imkânı da sağlamaktadır. Bu bağlamda telif edilmiş eserlerden biri de Ebü’l-Abbâs Sa‘leb’in Kitâbü’l-Faṣîḥ adlı dil kitabıdır. Söz konusu eserin birçok meziyeti olmakla birlikte en önemli yönü ise eserde halk arasında konuşulan dilin tespiti ve bunların en fasih olanının okuyucuya sunulmuş olmasıdır. Zengin kelime içeriğiyle sözlük ve lügat çalışmalarına bol ve faydalı materyal içermesi ve alandaki birçok esere kaynaklık etmesi gibi özellikleriyle laḥn ve taṣḥîḥ literatürü alanında önemli bir yer edinmiştir. İlim erbabı tarafından büyük ilgi gören eser, farklı zamanlarda ve ilmî ortamlarda şerḥ, ḥâşiye, naḳd, zeyl, iḫtisâr ve nazm gibi çalışmalarla ele alınmış olup sahanın önemli eserlerinden kabul edilmiş bir yapıttır.