Taşranın Divân-ı Hümâyûn’da Yankılanan Sesi: Atik Şikâyet Defterlerine Göre Diyarbekir Eyâleti’nde Sosyo-Ekonomik Kriz ve Etkileri (1650-1700)*

Abstract

Osmanlı yönetim sisteminde kriz, değişim ve dönüşüm dönemi olarak tabir edilen XVII. yüzyılda, taşrada halkın karşılaştığı problemlerin takip edebileceği en önemli kaynaklardan biri Atik Şikâyet Defterleridir. Bu defter serisi, XVII. yüzyılın ikinci yarısında sosyo-ekonomik dönüşüm ve bürokratik gelişmeler neticesinde ortaya çıkmıştır. Söz konusu dönemde taşra halkı, maruz kaldığı haksızlık ve adaletsizlikleri şikâyet mekanizmasını kullanmak suretiyle Divân-ı Hümâyûn’a iletmiş ve çözümü merkezde aramıştır. Bu çalışmada, 1650-1700 yıllarını kapsayan otuz bir adet Atik Şikâyet Defteri, Diyarbekir Eyaletiʼnden bahseden hükümler bağlamında sistematik olarak taranmıştır. Tarama sonucu elde edilen verilerle Diyarbekir Eyaletiʼnde halkın şikâyetçi olduğu konu ve kişiler tespit edilmiştir. Yapılan çalışma neticesinde Diyarbekir’den Divân-ı Hümâyûn’a ulaşan şikâyet konularından tespit edildiği kadarıyla XVII. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı merkezinin yaşadığı siyasî, askerî, idarî ve ekonomik sarsıntı ve dönüşümlerin neticesinde tüm imparatorlukta olduğu gibi Diyarbekir eyaletinde de sosyo-ekonomik problemler ortaya çıktığı ancak Diyarbekirʼin en ücra köylerinde yaşayan kişilerin bile şikâyetlerini başkentteki Divân-ı Hümâyûn’a iletip sorunlarına çözüm aradığı görülmüştür. Eldeki veriler yaşanan kriz ve dönüşümlerin gerek eyalet merkezini gerekse çevredeki yerleşim yerlerini olumsuz yönde etkilediği sonucunu ortaya koymuştur.