Osmanlı Merkez ve Taşrasında Fetva: Minkârîzâde Yahyâ Efendi ve Hayredin er-Remlî’nin Kitâbu’s-Siyer Fetvaları Örneğinde

Abstract

Osmanlı Devleti’nin merkez ve taşra bölgelerindeki fetva pratiğini karşılaştırmalı olarak incelemek bu çalışmanın temel amacıdır. Makale, Osmanlı’nın geniş toprakları üzerindeki hukuki yapı ve merkez-taşra arasındaki fetva farklılıklarını ortaya koymaktadır. Osmanlı merkezini temsil eden Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin (ö.1088/1678) fetvaları ile Osmanlı taşrasını temsil eden Hayreddin er-Remlî’nin (ö.1081/1671) fetvalarını mukayese ederek, bu fetvaların kaynakları, içerikleri ve yapılarına dair bir inceleme sunmaktadır. Çalışma özellikle Kitâbu’s-Siyer yani uluslararası hukukla ilgili fıkhî hükümlere tekabül eden fetvalara odaklanmaktadır. Ayrıca, fetva metinlerinin içeriğinin, kişilerin sosyal, ekonomik ve kültürel koşullarıyla nasıl şekillendiğini ele almaktadır. Makalede öncelikle merkez ve taşra fetvalarının mukayesesi kapsamında fetva kaynaklarının karşılaştırılması yapılmaktadır. Gerek Yahya Efendi’nin fetvalarına yazılan nakiller gerekse er-Remlî’nin fetvalarında referans gösterilen eserler oldukça geniş bir kaynak çeşitliliğine sahiptir. Yahya Efendi ile er-Remlî’nin mecmualarında yer alan fetvaların soru-cevap yapıları karşılaştırıldığında iki mecmua arasında belirgin bir hacim farklılığı olduğu görülmektedir. er-Remlî’nin fetvaları hem soru hem de cevap olarak Yahyâ Efendi’nin fetvalarına göre daha geniş bir kapsama sahiptir. Konu ve sayı açısından ise Yahyâ Efendi’nin fetvaları hem nicelik hem de konu çeşitliliği bakımından Hayreddin er-Remlî’nin siyer fetvalarından daha geniş bir yelpazeye sahiptir. Bu durum, her ne kadar her iki alim de benzer konularda fetvalar vermiş olsalar da Yahyâ Efendi’nin eserlerinin daha geniş bir konu alanını kapsadığını göstermektedir. Minkârîzâde Yahyâ Efendi ve Hayreddin er-Remlî, birçok benzer konuda fetvalar vermişlerdir. İkisinin de Hanefi mezhebine göre fetva vermesi ve benzer hukuki kaynaklara başvurmaları benzer konularda benzer hükümler vermelerini sağlamıştır. Fetva konularındaki çeşitliliğin arkasında pek çok neden zikredilebilecek olsa da makalede bu çeşitlilik temelde şeyhülislamlık makamından kaynaklanan farkla açıklanmaktadır.