KAZAK ŞEŞENDİK SÖZLERİNİN İŞLEVLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Abstract

Bir toplumun hayatı algılayışı ve buna bağlı yaşam tarzı temelinde binlerce yılda biçimlenen kültürel kodlarının gelecek nesillere aktarılmasında en önemli rolü sözlü gelenek içinde oluşan kalıp sözler ve anlatılar üstlenir. Yazılı geleneğin henüz yaygınlaşmadığı dönemlerde Kazak Türklerinin hayvancılığa dayalı bozkır hayatının şartlarına bağlı coğrafya ve boylar esasında oluşturdukları Cüzler sistemine dayanan toplumsal yapılanma Kazak kimliğinin, hayat anlayışının ve kültürünün kendine has yönler geliştirmesine zemin hazırlamıştır. Bu çerçevede Türk kültür ve medeniyet dairesi içinde yer almakla birlikte kendine has geliştirdikleri yaşam biçiminin, toplumsal norm ve anlayışların izlerini Kazak Türklerinin sözlü edebiyat geleneği ürünleri içerisinde tespit etmek mümkündür. Kazak Türklerinde sözlü gelenek içinde yer alan önemli türlerden birisi de ‘Şeşendik Sözler’dir. Edebiyat araştırmalarında başlangıçta “biylik/beylik söz” olarak adlandırılan bu türe ait ürünler, “Biylik/ Beylik” ifadesinin eski Kazak toplum düzenini/feodaliteyi çağrıştırdığı gerekçesiyle Sovyet kültür politikalarına ters görülerek Sovyet Döneminde “şeşendik söz” olarak adlandırılmıştır. Şeşendik sözler, biyler/şeşenler tarafından söylenip ya yalın biçimiyle ya da şahıslar etrafında hikâyeleştirilmiş anlatılar içinde yer alarak halk arasında nesilden nesile aktarılan bilgelik sözlerdir. 
 İşlevsel Halkbilimi Kuramı halkbilimi çalışmalarında günümüzde en yaygın olarak kullanılan teorilerden biridir. Folklor ürünlerinin işlevleri üzerine bir model oluşturan W. Bascom folklorun çok sayıdaki işlevi arasında önemli gördüğü dört işlevden bahseder. İlhan Başgöz de bu dört işleve beşinci olarak “protesto işlevi”ni ilave der. Bu çalışmada W. Bascom’un tespit ettiği folklorun dört işlevi ve İlhan Başgöz’ün ilave ettiği “protesto işlevi” ışığında Kazak Türklerinin şeşendik sözleri incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda, şeşendik sözlerin, William Bascom ve İlhan Başgöz’ün ifade ettikleri; değerlere, toplum kurallarına ve törelere destek verme; eğitim veya kültürün gelecek kuşaklara aktarılarak gençlerin eğitilmesi; kişisel ve toplumsal baskılardan kaçıp kurtulma ve protesto işlevini yerine getirdiği görülmüştür.