Մամիկոնյանների գործունեությունը V դարի առաջին կեսին

Abstract

Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո` 428 թ., մարզպանական Հայաստանի ռազմաքաղաքական կյանքում սկզբնաղբյուրները հիշատակում են սպարապետ Համազասպ Մամիկոնյանի որդիներին՝ Վարդանին, Հմայակին, Համազասպին։ 442 թ. Վարդանը ստանձնեց սպարապետության գործակալությունը, որը համընկավ պարսկա-քուշանական հերթական պատերազմին, որին մասնակցում էր նաև հայկական հեծելազորը։ V դ. կեսերին պարսից արքունիքի կողմից տարածաշրջանում բռնաճնշումները, քրիստոնեության վերացմանն ու զրադաշտականության հաստատմանն ուղղված քայլերը հանգեցրին համաժողովրդական ապստամբության պարսից տիրապետության դեմ։ 450 թ. հոկտեմբերին Խաղխաղում սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը ջախջախեց պարսկական մեծաթիվ զորաբանակը և ազատագրեց Աղվանքը, սակայն հաջորդ տարի՝ 451 թ. մայիսի 26-ին, զոհվեց Ավարայրի դաշտում։ Հմայակ Մամիկոնյանը, որ դիվանագիտական առաքելությամբ մեկնել էր կայսեր արքունիք, Տայքում գլխավորեց հայ-պարսկական զորախմբի դեմ պայքարը և զոհվեց Որջեհաղ գյուղում։ Սպարապետի կրտսեր եղբայրը՝ Համազասպը, 452 թ. Տիզբոնի ատյանում դատապարտվեց աքսորի և տասներեք տարի մնաց գերության մեջ։ Ստորին Հայքի (Երկրորդ Հայք, Մելիտենե կենտրոնով – Վ.Ա.) սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանը, ի տարբերություն իր տոհմակիցների, որդեգրեց այլ քաղաքականություն՝ գործակցելով մարզպան Վասակ Սյունու հետ, որի պառակտիչ գործունեության հետևանքով հայերը Ավարայրի դաշտում մենակ մնացին պարսից գերակշիռ ուժերի դեմ հանդիման։ Իսկ պրեպոզիտոս Մուշեղ և Արտաշես Մամիկոնյաններն իրենց գործունեությունը ծավալում էին Հայաստանի սահմաններից դուրս՝ բյուզանդական արքունիքում։ Սրանք էին V դ. առաջին կեսի առավել հայտնի Մամիկոնյանները։ В 428 году, после падения царства Аршакидов, в политической жизни марзпанской Армении первоисточники упоминают сыновей спарапета Амазаспа Мамиконяна-Вардана, Амаяка, Амазаспа. В 442 г. Вардан возглавил институт спарапетства, что совпало с очередной персидско-кушанской войной, в которой участвовала также армянская конница. Имевшие место с середины V века гнет со стороны персидского двора, попытки утверждения зороастризма и искоренения христианства привели к всенародному восстанию против персидского господства. В 450 г. Вардан Мамиконян нанес сокрушительное поражение в Хагхахе многочисленному персидскому войску и освободил Алуанк, но через год, в 451 г. он погиб в Аварайрской битве. Амаяк Мамиконян, с дипломатической миссией отправившийся к византийскому императору, возглавил в Тайке борьбу против армяно-персидского войска и погиб в селе Ворджегах. Младший брат спарапета – Амазасп, в 452 г. был приговорен в Тизбоне к ссылке и 13 лет провел в плену. Спарапет Нижнего Айка (Второй Айк, с центром Мелитене – А.В.) Васак Мамиконян, в отличие от представителей своего рода, придерживался другого политического вектора. Он сотрудничал с марзпаном Васаком Сюни, в результате раскольнической деятельности которого армяне в Аварайрском сражении оказались лицом к лицу с численно превосходящим персидским войском. А препозиты Мушег и Арташес Мамиконяны развернули деятельность за пределами Армении – в византийском дворе. Они являлись самыми известными Мамиконянами первой половины V века. In 428, after the fall of the Arsacid kingdom, in the military-political life of Marzpan Armenia, primary sources mention the sons of the Sparapet (supreme commander of the armed forces) Hamazasp Mamikonyan – Vardan, Hmayak and Hamazasp. In 442, Vardan became the head of the institution of Sparapet, which coincided with the next Persian-Kushan war, in which the Armenian cavalry also participated. The oppression of the Persian court, which took place from the middle of the V century, attempts to establish Zoroastrianism and eradicate Christianity led to a nationwide uprising against Persian rule. In 450 Vardan Mamiko-nyan inflicted a crushing defeat on a large Persian army in Khaghakh and liberated Caucasian Albania, but a year later, in 451, he died in the Battle of Avarayr. Hmayak Mamikonyan, who visited on a diplomatic mission the Byzantine emperor, led the fight against the Armenian-Persian army in Tayk and died in the village of Vordzhegh. The younger brother of the Sparapet, Hamazasp, was sentenced to exile in Tizbon (Ctesiphon) in 452 and spent 13 years in captivity. Sparapet of Lower Hayk (Second Hayk, with the center of Melitene) Vasak Mami-konyan, unlike representatives of his family, adhered to a different political vector. He collaborated with Marzpan Vasak Syuni, as a result of whose schismatic activities the Armenians in the Battle of Avarayr found themselves face to face with a numerically superior Persian army. Both Praeposituses Mushegh and Artashes Mamikonyans developed activities outside of Armenia – in the Byzantine court. They were the most famous Mamikonyans of the first half of the V century.