Zorunluluk Hâlinin Hukukî Niteliği

Abstract

Bu çalışma, Türk ceza hukukunda zorunluluk hâlinin hukukî niteliğini incelemekte ve zorunluluk hâlinin kusuru kaldıran bir mazeret veya bir hukuka uygunluk sebebi olarak oynadığı role odaklanmaktadır. Bu soruya verilecek cevap pek çok münferit sorunun da çözümü bakımından belirleyici olacaktır. Türk Ceza Kanunu zorunluluk hâlini yalnızca suç işlemekten sorumlu olanları mazur göstermenin bir yolu olarak ele almaktadır, ancak haksız fiil hukuku da zorunluluk kavramını hukuka uygunluk sebebi olarak düzenleyen hükümler içermektedir. Belirtilmelidir ki Türk Ceza Kanunu'nda zorunluluk hâlinin yalnızca kusuru kaldıran bir sebep olarak düzenlenmesine rağmen, esasen zorunluluk hâlinin ikili bir hukuki niteliğe ve iki farklı kimliğe sahip olduğunu söylemek çelişkili değildir. Çünkü tüm hukuka uygunluk sebeplerinin ceza kanunda yazması gerekmez. Türk mevzuatında suçu mazur gösteren zorunluluk kuralı ile bir suç tipine uyan eylemleri haklı gösteren zorunluluk kuralı arasında ayrım yapan özel bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle bu ikisi arasında net bir ayrım yapmak önemli bir zorluktur. Karşılaştırmalı hukuk düzenlemeleri bu sorunun ele alınmasına yardımcı olabilir, ancak yabancı bir devletin hukukunun, Türk yasal sınırları içinde teorik bir gerekçe oluşturmadan doğrudan Türk ceza hukukuna uygulanamayacağını kabul etmek gerekir. Örneğin Alman hukukunda, Alman Ceza Kanunu §34 ve §35, farklı menfaatlerin çatıştığı noktada söz konusu olan hakların ağırlığını kıyaslamaya dayanan bir ölçütü esas almaktadır. Zorunluluk hâli bir çatışma durumundan ileri gelir. Bu çatışmada, esasen, menfaatler karşı kaşıya gelmektedir. Ancak Alman hukuku örneğinde olduğu gibi pek çok ülkede kıyaslama menfaatler arasında değil bu menfaatlerin ilgili oldukları hak arasında yapılması gerektiği kabul edilmektedir. Fakat Türk hukuku, böyle bir kriteri esas almak için açık bir temel sunmamaktadır. Sonuç olarak, kanaatimizce, Türk hukukunda zorunluluk hâlinin farklı nitelikleri arasındaki ayrım, eylemin muhatabının buna katlanma yükümlüğünün bulunmasına dayandırılmalıdır.