Yukarı Fırat Havzası'nda İlk Tunç Çağı'ndan Demir Çağı'na Kentleşme Süreci

Abstract

Yukarı Fırat Havzası’nda İlk Tunç Çağı’ndan ( MÖ 3200-2800) Demir Çağı’na ( MÖ 1200-700) kadar merkez ve köy yerleşimleri olarak nitelendirebileceğimiz, ova tabanında yer alan arkeolojik olarak araştırılmış çok sayıda yerleşim bulunmaktadır. Bu yerleşimlerin dışında merkezden uzakta kırsalda yarı göçebe yaşam tarzı devam etmektedir. Bu çalışmada Fırat Nehri’nin iki yakasında yer alan yerleşimlerdeki değişim ve dönüşümler incelenerek, bölgedeki kentleşme süreci anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu amaçla yerleşimlerdeki merkez, köy ve kırsal yerleşim kriterleri belirlenerek, yerleşim dokusu incelenmiştir. Yukarı Fırat Havzası’nda merkezi yerleşimlerin gelişiminde Kalkolitik Çağ’da (MÖ 3400-3200) Mezopotamya, İlk Tunç Çağı III’de (MÖ 2500-2000) yerel dinamikler, Geç Tunç Çağı’nın sonunda (MÖ 1500-1200) Hitit, Demir Çağı’nda (MÖ 1200-700) ise Geç Hitit kültürü etkili olmuştur. Bölgedeki kentleşme süreci, Güney Mezopotamya ile karşılaştırılmış, Güney Mezopotamya’dan farklı bir kentleşme süreci görülmüştür. Coğrafi etkiler, göçer hayvancılık gibi hareketli yaşam tarzı, Yukarı Fırat Havzası’nda Güney Mezopotamya’dan farklı bir gelişimi zorunlu kılmıştır. Bu nedenle bölgede Güney Mezopotamya’da olduğu gibi büyük çaplı kentler gelişmemiştir. Kentleşme kendine özgü dinamikleri ile gelişim göstermiş, IV. binyılda (MÖ 3400-3200) Arslantepe’de Mezopotamya etkili saray sistemi, III. binyılda (MÖ 2500-2000) Norşuntepe ve Arslantepe’de yerel etkili tahkimatlı yerleşimler, II. bin sonunda (MÖ 1500-1200) Korucutepe, İmikuşağı gibi tahkimatlı Hitit merkezi yerleşimleri, I. binyılda (MÖ 1200-700) ise bölgesel Melid krali yerleşimi gibi merkezi yapılar ortaya çıkmıştır.