TÜRK ADLİ TEŞKİLATININ DÖNÜŞÜMÜ: ADLİYE NEZARETİ’NDEN ADLİYE VEKÂLETİ’NE GEÇİŞ

Abstract

Türk devlet geleneği içerisinde Osmanlı Devleti başta olmak üzere Türk topluluklarının kurduğu devletlerin arkasında sağlam temellere dayanan teşkilat yapıları ve adalet anlayışları yer almıştır. Oluşturulan bu güçlü yapılanmanın üzerine inşa edilen bakanlıkların teşkilatlanmalarının temelleri ise Tanzimat Dönemi’nden itibaren başlayan Batılılaşma süreci sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu süreç, aynı zamanda önce “Nezaret” Büyük Millet Meclisi’nin açılışından kısa bir süre sonra da “Vekâlet” olarak isimlendirilen bakanlıkların kurumsallaşma adımlarını da içermektedir. Kuşkusuz bu kurumsallaşma süreci esnasında atılan ilk önemli adım ise 1838 tarihinde kurulan ve danışma meclisi niteliği taşıyan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye’nin açılışı olmuştur. Türk adli teşkilatlanması içerisinde önemli bir yer edinen bu kurul, 1868 tarihinde Divan-ı Ahkâm-ı Adliye ve Şura-yı Devlet olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Divan-ı Ahkâm-ı Adliye teşkilatı bugünkü Adalet Bakanlığı’nın yerini alırken, Şura-yı Devlet ise günümüz yüksek mahkemelerinden Danıştay makamı olmuştur. 1875 yılında Adliye Nezareti ismiyle kurulan bakanlığın teşkilat yapısı ise 1879 ve 1911 yıllarında çıkarılan nizamnamelerle şekillenmiştir. İşgallere karşı bağımsızlık mücadelesinin verildiği Millî Mücadele Dönemi’nin zor şartları içerisinde de bir taraftan kurumların yeniden yapılanma süreci başlamıştır. 2 Mayıs 1920 tarihinde çıkarılan “Türkiye Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Suret-i İntihabına Dair Kanun” un kabul edilmesiyle birlikte Adliye Vekâleti ve diğer Vekâletler de kurulmuştur. Bu çalışmamızda ise Büyük Millet Meclisi’nin açılması sürecinde Adliye Vekâletinin kuruluş aşaması, teşkilat yapısı ve görev alanının şekillenmesi aynı zamanda kurum bünyesinde gerçekleştirilen yasal düzenlemeler ele alınmıştır.