The Iranian Politics of Britain and Russia During and After World War I (1914-1925)

Abstract

İran, tarih boyunca üzerinde bulunduğu stratejik konumu ve sahip olduğu yeraltı kaynakları sebebiyle emperyalist devletlerin dikkatini çekmiştir. 19. asrın son yarısından itibaren de İngiltere, Rusya ve Fransa’nın sömürgeci siyasetine maruz kalmıştır. Özellikle 20. asrın başında nüfuzunu İran’da hissettiren İngiltere, aynı topraklarda hedefleri olan Rusya’nın Hindistan güzergâhına sarkmaması ve Fars Körfezi’ne ulaşmaması için bütün diplomatik manevraları devreye sokmuştur. İngiltere, Rusya’nın masa başında oyalanması, İran’ın kuzeydeki topraklarını işgal etmesi ile yetinmesi siyasetinde başarılı olmuştur. Kaçar idaresinin başlarında Fethali Şah döneminde kuzeydeki toprakların işgali ile başlayan İran-Rus Savaşlarının güneye sıçramaması için arabulucu rolü oynamış, bu rolü neticesinde iki devlet arasında imzalanan Gülistan ve Türkmençay antlaşmalarıyla İran’ın ağır savaş tazminatına mahkûm ettirilmesini sağlamıştır. Rusya’ya ödenecek tazminat, mali açıdan İngiliz nüfuzunun kurulmasını kolaylaştırmış, işgal edilen toprakların Rusya’da kalması ise bu devleti durdurmuştur. İran’ı I. Dünya Savaşı öncesinde kendi nüfuz bölgesi olarak gören İngiltere, bir yandan Kaçar idaresini de yıpratarak adım adım hedefine doğru ilerlemiştir. Rusya ise bu hedefin içerisinde rol almak suretiyle İran üzerindeki yayılmacı siyasetini ortaya koymuştur.
 Çalışmamızda adı geçen iki sömürgeci ülkenin İran’da gerçekleştirdikleri işgali, İngiltere’nın savaş sırasında temel gıda maddelerini stoklamasıyla ortaya çıkan kıtlık ve toplu ölümlere nasıl sebep olduğunu, Sovyetler Birliği’nin sosyalist ihtilal ile savaştan çekilmesiyle İran’da ortaya çıkan durumu vermeye çalışacağız. Sovyetler Birliği’nin İran siyaseti ve İngiltere’nın diplomatik hamleleri ile bu siyasetin etkisiz hale getirilmesi, Kaçar idaresinde sıkça gerçekleşen hükümet değişiklikleri ekseninde ele alınacaktır. Savaş sonrasında imzalanan İran-İngiltere Anlaşması ile bağımsızlığın elden çıkışı ve Rıza Mirpençe’nin niçin iktidara getirildiğini dönemin kaynakları doğrultusunda ortaya koymaya çalışacağız.