Terminy: piorun, błyskawica, grzmot a problemy translatorskie ze starożytnymi pismami łacińskimi, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii religijno-prawnych (wybrane przykłady)

Abstract

<p>Tłumacze autorów łacińskich z przełomu I w. p.n.e. i I w. mieli i nadal mogą mieć trudności w prawidłowym przekładzie terminów<strong>: </strong>piorun, błyskawica, grzmot. Może być to spowodowane zarówno brakiem jednoznacznej definicji w literaturze przedmiotu (S. Chromow, 1969, A. Woś 1996, T. Niedźwiedź 2003), w słownikach języka polskiego (M. S. Linde, W. Doroszewski, S. Dubiński), etymologicznych (W. Boryś, A. Brückner) oraz wyrazów bliskoznacznych (A. S.Krasiński, S. Skorupka) i frazeologicznym (S. Skorupka), jak i niebudzącej wątpliwości translacji tych wyrazów w słownikach łacińsko-polskich (M. Plezia, J. Korpanty, J. Sondel). Problem pogłębia słowo „grom”, które w różnych opracowaniach i słownikach może być synonimem pioruna lub grzmotu.</p><p>Jednakże poprawny przekład tych trzech terminów meteorologicznych jest ważny kiedy zajmujemy się starożytnym Rzymem i jego recepcją. Gdyż w tym okresie piorun, błyskawica, grzmot często pojawiały się w utworach autorów łacińskich nie tylko przy opisie przyrody, ale również w kontekście religijnym. Odgrywały one bowiem ważną rolę we wróżbiarstwie, które było nieodłącznym elementem wierzeń. Brano także pod uwagę przede wszystkim to, co augurowie mogli zobaczyć, a nie tylko usłyszeć i dlatego uważa się, z tego właśnie powodu kapłani w czasie składania ofiar mieli zakryte głowy. Wróżby z kolei ściśle wiązały się również z szeroko rozumianym życiem politycznym. Należy pamiętać, że wszyscy byli zobowiązani do wykonywania ściśle określonych form kultu, niedopatrzenie czy zaniechanie miało swoje konsekwencje religijne oraz prawne. Nadrzędną zasadę przy komicjach podał Cyceron, brzmiała ona: „Iove tonante, fulgurante comitia populi nefas” („Kiedy Jowisz grzmi i ciska pioruny (a może jak chce Rykaczewski „błyska”), nie godzi się odbywać zgromadzeń ludowych” – w przekładzie Kornatowskiego). A jedną z najstarszym form wróżbiarstwa były auspicia ex caelo, które polegały na obserwacji takich zjawisk jak wyładowania atmosferyczne.</p><p>Dotychczasowe publikacje z przedmiotu skupiały się głównie na omówieniu znaczenia tych zjawisk lub innych znaków wróżebnych w różnych kontekstach (m.in. T. Zieliński M. Jaczynowska, J. Linderski, H. Kowalski) jednak nie zajmowały się szczegółowo omawianym problemem. Zatem celem pracy było przeczytanie trzech słowników łacińsko-polskich i znalezienie wyrazów łacińskich tłumaczonych na język polski jako: piorun, błyskawica, grzmot i grom. Następnie zestawiono je i do większości z nich dołączono przykłady ze źródeł. Słów takich jest ponad 70. Ponadto poddano analizie również niektóre fragmenty z pism, które nastręczają trudności przy tłumaczeniu (m.in. z Cycerona, Lukrecjusza i Wergiliusza).</p>Z rozważań nad problemem wysunięto następujące wnioski: jeżeli przekładany wyraz ma wiele znaczeń a zależy nam na zachowaniu rymów należałoby zrobić przypis jaki termin meteorologiczny mamy na myśli, szczególnie w przypadku kiedy użyjemy słowa „grom”. Ponadto wskazane jest wzięcie pod uwagę naukową definicję danego wyrazu.