TANZİMAT DÖNEMİ MADEN POLİTİKASINDA YER ALAN İLTİZAM ŞİRKETE BİR ÖRNEK: SARIYER BAKIR (NUHAS) MADENİ KUMPANYASI VE SERMAYEDARLARI

Abstract

İstanbul civarında ve Boğaziçi’nin Rumeli sahilinde bulunan Sarıyer bakır madeni asırlar öncesine dayanan bir geçmişe sahiptir. Osmanlı Devleti döneminde işletilen maden, halkın ve devletin ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli roller üstlenmiştir. İstanbul (Dersaadet)’a yakın olması bu madenin aktif olarak kullanılmasını sağlamıştır. 18. Yüzyılda Sarıyer bakır madeni, Tophane-i Amire’deki ocaklıklarda hammadde olarak kullanılırken, 1840’lı yıllara gelindiğinde madenin verimliliğinde azalma görülmüştür. Bir süre Tersane-i Amire tarafından işletilen maden, sonrasında atıl kalma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Sarıyer bakır madeni 1841-1862 yılları arasında Kumpanya usulü ile işletilmiştir. Sarıyer Bakır Madeni Kumpanyası’nın kuruluşunda, toplam hisse sayısı yüz olarak belirlenmiştir ve hisseler ilan yoluyla satışa çıkarılmıştır. Hisse senetlerinin her birinin değeri iki bin kuruştur, ilk yarısı peşin ikinci yarısı gerektiğinde ödenmek üzere iki taksitle satışa sunulmuştur. Hisse sahiplerine geniş bir işlem olanağı sağlanmış; hisselerini devredebilme, borçlarına karşılık gösterebilme, aileye veya akrabaya miras bırakabilme imkânı sağlanmıştır. Kumpanyanın sermayedarları, devletin hariciye, maliye, ticaret ve gümrük gibi birimlerinde görev yapan üst düzey memurlardan oluşmuştur. Kumpanyanın sermayedarları, bakır işinden ticaretinden anlayan kişiler değildi. Devlet bakır madenini çıkarma, işleme, nakletme ve satış gibi işleri yürütmek üzere mültezimlere verecektir. Mültezim, hissedarlardan mürekkep umumi bir heyet tarafından seçilmiş değildir. Devlet, sermaye sahiplerinin iradesini tecelli ettirme vazifesini üzerine almıştır. İltizam Şirket modelinde temel iki taraf bulunmaktadır. Taraflardan biri maden işinden anlayan mültezim diğeri ise sermayedardır. Bu makalede Tanzimat dönemi maden işletme politikasında yer alan İltizam Şirket konusunun Sarıyer Bakır Madeni Kumpanyası özelinde nasıl uygulandığı, atıl durumda kalmak üzere olan Sarıyer bakır madeninin aktif hale getirilmesi ve bakır madeninin devlet ve sermayedar ekonomisine kazandırılması çabası ele alınmıştır.