Some Findings and Evaluations on the Content of the Lost Opening Part of Abū Bakr al-Jassās’ Work al-Fuṣūl fī al-Uṣūl

Abstract

Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī el-Ceṣṣāṣ’ın (ö. 370/981) el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl eserinin halihazırda tahkikli neşri yapılmış nüshalarında eserin baş kısmı eksiktir. Bununla birlikte el-Ceṣṣāṣ’ın, el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün elimizdeki kısmı ve Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’da yer verdiği ifadeleri üzerinden el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp olan bu baş kısmının içeriğine dair tespit ve çıkarımlarda bulunmak mümkün gözükmektedir. Bu makale el-Ceṣṣāṣ’ın eserlerindeki ifadelerinden yola çıkarak el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmında yer aldığı anlaşılan konuları bir arada sunmayı ve bu tespitler üzerinden bu kısmın içeriğine ilişkin birtakım değerlendirmelerde bulunmayı konu edinmektedir. Bu doğrultuda çalışmamızda öncelikle el-Ceṣṣāṣ’ın Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’ın başına mukaddime olarak telif ettiğini belirttiği kısmın, kendisinin Uṣūlu’l-Fıḳh olarak isimlendirdiği el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl eseri olduğu gerekçelendirilerek kabul edilmiştir. Buna bağlı olarak el-Ceṣṣāṣ’ın el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün başında uṣūlu’t-tevḥīd konusuna yer verdiği sonucuna ulaşılmış, muhtemel farklı yaklaşımlar incelenmekle beraber uṣūlu’t-tevḥīd bahsi el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kapsamı dahilinde değerlendirilmiştir. El-Ceṣṣāṣ’ın Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’da yer verdiği ifadelerden yola çıkarak el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmının devamında muḥkem ve müteşabih kavramlarına dair açıklamalarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda el-Ceṣṣāṣ’ın hem muḥkem hem de müteşabihin, biri Kur’an’ın tamamını diğeri bir kısmını nitelemeye uygun iki farklı manaya ayrıldığını açıkladığı, Kur’an’ın bir kısmının vasfı olan muḥkem ve müteşabihe dair seleften rivayet edilen farklı görüşleri zikrettiği, muḥkem ve müteşabihe ilişkin ʿaḳliyyāt ve semʿiyyāt ayrımına yer verdiği ve muḥkem ve müteşabihe dair örnekler sunduğu sonucuna varılmıştır. Sonrasında hem mevcut el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’deki ifadeleri hem de ed-Debūsī (ö. 430/1039) ve es-Seraḫsī’nin (ö. 483/1090?) aktarımlarından yola çıkılarak, eserin muhakkiklerinden ʿUceyl Cāsim’in de belirttiği üzere, el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmında ʿumūma dair meselelerin yer aldığı ifade edilmiştir. El-Ceṣṣāṣ’ın ʿumūma ilişkin bu bahis kapsamında ʿumūma dair bir tanım verdiği, ʿumūm için bir çokluğu kapsamının şart olduğuna dair izahlarda bulunduğu, dilde ʿumūm için vaḍʿ olunmuş lafızlar bulunduğuna yönelik örnek ve açıklamalara yer verdiği ve ʿumūmun mana ve hükümler için kullanımının hakikat olduğunu belirterek buna yönelik lugavî örnekler zikrettiği sonucuna ulaşılmıştır. Makalenin takip eden son bölümünde, ortaya konulan bu tespitler ışığında el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmı üzerine, Ebū’l-Ḥuseyn el-Baṣrī’nin (ö. 436/1044) fıkıh usulünde fukaha örfü olarak nitelendirdiği yaklaşım, ʿaḳliyyāttan semʿiyyāt alanına geçiş, Kitāb delili, müteşabihin muḥkeme hamli ilkesi ve ʿumūm-ẓāhir ilişkisi bağlamlarında değerlendirmelerde bulunulmuştur.