Osmanlı- Safevi Mücadelesi Sırasında Güney Azerbaycan’da Bir Şehir: Hoy/Dârü’s-Sefâ (1728 Tarihli Tahrir Defterine Göre)

Abstract

Türkiye-İran sınırında yer alan Hoy, pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Tuğrul Bey döneminde Selçuklu topraklarına katılan bölge; İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı hakimiyetlerine girmiştir. Hoy ve yöresine yerleşen Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin izlerine 18. yüzyıl tahrir kayıtlarında da tesadüf edilmiştir. Akkoyunlu Türkmenleri, Hoy merkez köyleri ile Sekmenabâd ve Bebecik nahiyelerine, Karakoyunlu Türkmenleri ise Süleymansaray Nahiyesi’ne yerleşmişlerdir. Akkoyunlulardan sonra Hoy ve yöresinde idareyi Safeviler ele almışlardır. Şah İsmail buraya özel bir önem vererek burada ihtişamlı bir saray yaptırmıştır. Çaldıran Savaşı’ndan sonra Osmanlılar ile Safeviler arasında sürekli el değiştiren şehir, İpek Yolu üzerinde bulunmasından dolayı önemini her zaman korumuştur.1593 yılında Tebriz’e bağlı bir nahiye olan Hoy’a 1728 yılında Çors, Gerger, Sekmenabâd, Süleymansaray, Bebecik, Çaldıran, Aland ve Ovacık nahiyeleri bağlanarak liva statüsüne yükseltilmiştir. Ayrıca Hoy zikredilen tarihte Rabat, Heşd, Gülli, Şivane, Dere, Söğüdlü, Bayındır Bey, Kadı, Tımargan, Çukur, Nohud, Kilise, Kubad, Arami-i Kebirli ve Avahce mahallerine ayrılmıştır. İslam coğrafyacıları tarafından İran Türkistan’ı olarak adlandırılan Hoy’un da içinde bulunduğu inanç ve kültür havzasında yetişen kişiler, Anadolu’da kalıcı izler bırakarak çeşitli kitleleri peşinden sürüklemişlerdir. Bu bağlamda Hoy’dan gelen Ahi Evran, Abdal Musa, Geyikli Baba gibi sufi, derviş ve alimler Horasan’ın manevi kültürünü de beraberlerinde getirerek Anadolu’da, Ahilik, Bektaşilik ve Kızılbaşlık gibi inanç sistemlerinin şekillenmesine büyük katkıda bulunmuşlardır. Dolayısıyla bu çalışmada kimi zaman Osmanlıların kimi zaman Safevilerin hakimiyetine giren Hoy şehrinin 1728 yılında tanzim edilen tahrir kayıtlarındaki yerleşme, nüfus ve iktisadi durumu ele alınarak bir Türk İslam şehri olduğu ortaya koyulmuştur.