Osmanlı Dönemi Enmuzecü’l-Ulûm Literatüründe İlimler Sıralaması: Yahya Nevʿî’nin Netâyicü’l-Fünûn’u Merkezli Bir İnceleme

Abstract

İslam düşünce tarihinde ilimlerin sıralamasını içeren yazın türlerinden biri enmuzecü’l-ulum literatürüdür. Enmuzec türü eserlerin bilinen en eski örneği on ikinci yüzyıla dayandırılmakla birlikte, türe Osmanlı dönemi ulema ve düşünürlerinin çokça ve devamlı bir ilgi gösterdiği görülmektedir. Bu makalede Osmanlı döneminde enmuzec türündeki eserlerdeki ilimler sıralamasını türün en çok ilgi gören örneği olan Yahya Nevʿî’nin Netâyicü’l-Fünûn’u merkeze alınarak incelenmektedir. Öncelikle Netâyic’in Nevʿî tarafından nasıl tasavvur edildiğine bakılmakta, akabinde Osmanlı döneminde enmuzec türünde yazılan eserlerin tarihsel sıralamaları gözetilerek tanıtılıp içerdikleri ilimler sıralaması Nevʿî’nin Netâyic’iyle karşılaştırılmaktadır. Son olarak Netâyic’in içeriğinin geniş bir özeti verilerek kullandığı kaynaklar tespit edilmeye çalışıldı. Enmuzec türü eserlerin adından da anlaşılacağı üzere amacı ilimlerden bazı meseleleri seçerek veya özetleyerek değişik ilimleri temsil etmekti. Dolayısıyla, alimlerin değişik ilim dallarına olan hakimiyetlerini göstermeleri için uygun bir türdü. Bu yüzden, enmuzec türünde yazılan eserlerin çoğu ya dönemin Sultanına ya da yönetici sınıfından kişilere himayelerini kazanmak için sunuluyordu. Osmanlı döneminde enmuzec türünde yazılan eserlerin çoğu Arapça, birkaç tanesi Farsça, Nevʿî’nin Netâyic’i ise Türkçe olarak yazılmıştır. Arapça yazılan eserlerin daha çok ilmiyeye yönelik olduğunu, Farsça ve Türkçe yazılan eserlerin ise saray çevresindeki bürokratik sınıfa hitap ettikleri hem içeriklerden hem de üsluptan anlaşılmaktadır. Enmuzec türündeki eserlerdeki ilimlerin tertibinde büyük oranda İslam tarihinde yaygın olan dini/nakli ilimler, felsefi/akli ilimler ve dil ilimleri şeklindeki yaygın üçlü sınıflamanın esas alındığı gözlenmiştir. Nevʿî’nin Netâyic’inde öncelikle felsefi ilimler tanıtılıp ardından dini ilimler sıralanırken, diğer enmuzeclerin çoğunda öncelik dini ilimlere verilmiştir.