Monoteizm, Dualizm ve Politeizm Arasında: Eski İran’da Teolojinin Evrimi

Abstract

Ahura Mazda ve Zerdüşt teolojik anlamda İran tarihinde en önemli yeri işgal etmektedir. En son çalışmalar dikkate aındığında milattan önce birinci bin yılda veya öncesinde Zerdüşt’ün yeni dinini tebliğ etmesiyle birlikte ilk kez tanınmaya başlanan Ahura Mazda hem bilgeliğin hem de adaletin tecellisi olmuş ve kadir-i mutlak bir tanrı hüviyeti kazanmıştır. Kadim Aryanlar benzer ilahi varlıklara inansalar da bu özellikleri tek bir tanrıda tasvir etmemişlerdi. Zerdüş ise Gatalar’ında tek bir tanrıya yani Ahura Mazda’ya yalvarmaktadır. Zerdüşt sonrası da gerek önceki ilahi varlıkların tekrar Zerdüştî teolojide yer bulması gerekse Gatalar’ın ilahi varlıklarının yeni teolojik anlamlar kazanması sonucu bu durum politeizm, düalizm ve monoteizm arasında zaman içerisinde değişiklik göstermiştir. Teolojideki değişim bazen siyasi otoritenin dahliyle bazen de diğer dinlerin etkisi ile birlikte farklı yönlere doğru eğilmiştir. Makalemiz, Zerdüştî kutsal metinlerinden ve araştırma sonuçlarından oluşan literatürün incelenmesine ve analiz edilmesine dayalı nitel bir çalışma olup “İslam öncesi İran’da Ahura Mazda’nın teolojik konumu zaman içerisinde değişmişmidir?” ve “İran dini algısı ve Ahura Mazda’nın konumu ne ölçüde değişiklik göstermiştir” sorusu üzerine odaklanmaktadır. Amacımız bu sorunların tarih süreç içerisindeki muhtemel cevaplarını araştırmak ve analiz etmektir. Ayrıca tarih içerisindeki değişimin nedenleri ve neden olduğu durumlar üzerine değerlendirmeler ve çıkarımlar yapmak hedeflenmektedir. Ahura Mazda ve dini anlayışın değişimini etkileyen faktörler ise çalışmamız sınırları dışındadır.