Klasik Arapça Sözlüklerin Teşekkülünde Dinin Etkisi

Abstract

Öz Dil birikimini kayıt altına almak, filolojik varlığın korunması, kutsal metin incelemeleri, devletler arası siyasi ilişkiler, bilgiyi muhafaza etmek ve yabancı kültürlerle irtibat kurmak gibi hususlar sözlüklerin hazırlanmasında etkili olmuştur. Klasik Arapça sözlükçülüğün gelişiminde de buna benzer unsurların tesirinden bahsedilebilir. Bu etkenler arasından özellikle dinin, erken dönem Arapça sözlükçülüğün ortaya çıkışında merkezi bir rol oynadığı vurgulanır. Erken dönem Arapça sözlükleriyle kastettiğimiz eserler, Halil b. Ahmed’in (öl. 175/791) Kitâbü’l-Ayn, Ezherî’nin (öl. 379/980) Tehzîbü’l-Luga, Ahmed b. Fâris’in (öl. 395/1004) Mekâyisü’l-Luga ve Mücmelü’l-Luga ve Cevherî’nin (öl. 400/1009’dan önce) es-Sıhah adlı sözlükleridir. Dolayısıyla bu makalenin zamansal çerçevesi, Arapça sözlükçülüğün zirve dönemi olarak nitelendirilen hicrî dördüncü asır dahil olmak üzere ilk dört asırla sınırlandırılmıştır. Bu süreçte sözlükçülük faaliyetlerinin, Kur’an’ın gölgesinde şekillendiği yönünde iddialar vardır. Makale, bu sözlüklerin teşekkülünün sadece Kur’an etkisine ve dinî gerekçelere hasredilemeyeceğini, söz konusu sözlüklerin telif edilmesinde kültürel ve siyasi gayelerin de etkili olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu makale metin analizi yöntemiyle hazırlanmıştır.