Kaya Düşmesi ve Devrilmesi Risklerinin Kentlerin Planlamasına Etkileri: Çoruh Havzası Örneği

Abstract

Derin vadi tabanlarındaki kentler, vadi yamaçlarında eğim ve yüksekliğe bağlı kaya ve blok düşmesi ile devrilmesi tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu tehlikeleri oluşturan temel etken jeolojik birimlerin mühendislik jeolojisi özellikleridir. Ülkemizde bu tür vadilerdeki büyük ve küçük ölçekli yerleşimlerdeki jeolojik ve jeomorfolojik tehlikeler kent planlamasını kısıtlamakta veya zorlaştırmaktadır. Yerleşim alanı ve yapılarda önemli riskler oluşturmaktadır. Bu kentlerde nüfusun artmasına bağlı olarak mevcut yerleşim alanlardaki yeni yapılaşma talebi ile yeni yerleşim alanı talepleri kent yerleşimi ile planlamasını yeniden gündeme getirmiştir. Orta Anadolu’daki vadi içi yerleşimler ile Doğu Karadeniz’de dar vadilerdeki yerleşimlerde nehrin taşkın riski potansiyeli ile kaya düşme ve devrilme türü kütle hareketleri kentin büyümesini ciddi şekilde kontrol etmektedir. Artvin, Amasya, Bitlis, Adıyaman illerinde il merkezleri, ilçe merkezleri ve köy yerleşkeleri ile orta Anadolu’daki küçük yerleşimlerde yamaç stabilitesini etkileyen kaya düşmesi ve devrilmeleri bu yerleşim alanlarında önemli riskler oluşturmaktadır. Bu çalışmada Çoruh havzası ve Artvin ili yerleşim alanındaki kent planlamasını etkileyen kaya ve blok düşmesi ile devrilmesi riskleri ele alınmıştır. Çoruh havzasında nehrin günümüze kadar yapmış olduğu aşındırmalar sonucu dik/dike yakın vadi yamaçları şekillenmiştir. Bölgedeki heterojen litolojinin yanında, bölgeye hâkim tektonizma denetiminde jeolojik birimlerin büyük bir çoğunluğu yapısal anlamda sık aralıklı bir süreksizlik yoğunluğunu oluşturmuştur. Bölgenin iklimsel özellikleri (aşırı yağış, gece/gündüz sıcaklık farkları) gereği kaya ortamında atmosferik bozunmalara bağlı olarak ortamın makaslama dayanım değerleri de zamanla düşmektedir. Yukarıda belirtilen morfolojik özellikler, jeolojik faktörler ile iklimsel özellikler, Artvin ve yakın çevresinde kaya düşmesi olaylarının sık sık yaşanmasının ana nedenleridir. Çoruh havzasında en büyük yerleşim alanı olan Artvin İl sınırları içerisinde tespit edilmiş olan kaya düşmesi kaynak alanlar incelendiğinde kaya düşmesi olaylarında Çoruh vadisi yakın çevresinde iklimsel faktörlerden daha çok morfoloji ve jeolojik faktörler etkendir. Çoruh nehri ve yan kollarının aşındırdığı dik ve dike yakın yamaçlardan uzaklaşıldığında ise kaya düşmesine etki eden iklimsel faktörler ve yüzey erozyonları da devreye girmektedir. Köy yerleşkeleri incelendiğinde, köy içi vadi tabanlarının dar vadi tipi olması nedeniyle vadi tabanlarında yerleşim oldukça azdır. Bu tür yerleşkeler genelde daha üst kotlarda, yamaç eğim miktarlarının nispeten düştüğü sahalardadır. Ancak bu tip sahaların birçoğunun daha üst kotlarında dik/dike yakın eğimli yamaçların olması köy yerleşkelerinin büyük bir bölümünün kaya düşmesi kaynak alanı alt kotlarında, muhtemel kaya düşmesi etki alan sınırları içerisindedir. Bu yerleşimlerde mevcut yapı stoğunun kontrol edilerek kent planı tekrar ele alınmalı, yeni yerleşim alanlarının planlanmasında taşkın riski ile birlikte potansiyel kaya düşme ve devrilme türü kütle hareketleri mutlaka dikkate alınmalıdır.