Çöküş Söylemi ve Edebi Süreklilik Bağlamında 17. yy. Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatının Öncü İki Siması ve Eserlerinde Ön Plana Çıkan Temalar

Abstract

Arap edebiyatı tarihinin dönemlerinden biri olarak Osmanlı dönemi Arap edebiyatı yaklaşık dört buçuk asırlık uzun bir dönemi kapsamaktadır. Modern dönemde Arap edebiyatı tarihi yazımına öncülük eden Carlo Alfonso Nallino (öl.1938), Hamilton Gibb (öl.1971), Régis Blachère (öl.1973) gibi müsteşrikler Osmanlı dönemi Arap edebiyatını yok saymış, dahası bir çöküş ve inkıta evresi olarak tanımlamışlardır. Bu makalede sözü edilen araştırmacıların dönemle ilgili iddialarının sağlamasını yapmak üzere Osmanlı’da Arap edebiyatı alanında var olan süreklilik, çeşitlilik ve gelişim durumu dönemin öncü iki edebiyatçısı ve eserlerinde ön plana çıkan temalar üzerinden konu edilmiştir. Makale, literatür değerlendirmesinin de yapıldığı bir girişi, Osmanlı Dönemi Arap edebiyatı hakkında bir değerlendirmeyi, 17. yy. Osmanlı dönemi Arap edebi çevrelerinde meşhur olan edebiyatçılardan Yûsuf el-Bedî‘(öl.1662)’nin ve Şihâbuddîn el-Mûsevi Ebû Ma‘tûḳ (öl.1676)’un edebi şahsiyetlerini ve eserlerinde ön plana çıkan temaları, edebi süreklilik açısından incelemeyi içermektedir. Adı geçen iki edebi şahsiyetin seçilmesinin sebebi, edebiyatta hem geleneği korumuş olmaları hem de eserlerinin modern dönem edebiyatını etkilemiş olmasıdır. Genel olarak Osmanlı dönemi Arap edebiyatında ortaya konan edebî eserler hakkında, özel olarak makalenin konusunu teşkil eden edebiyatçılar hakkında henüz yeterli sayıda ilmî araştırmanın bulunmaması bir boşluk oluşturmaktadır. Makalemiz, önemini bu boşluğu bir nebze de olsa doldurma çabasından almaktadır. Makalemizde, bu dönemin edebî gelişim ve zenginlik açısından bir duraksamaya uğrayıp uğramadığı veya yok sayılacak denli edebî faaliyetlerden uzak olup olmadığı; edebiyat sahasında geleneğin sürekliliğinin sağlanıp sağlanmadığı ve edebî olgunluk ile gelişime ulaşılıp ulaşılmadığı sorularına cevap bulmak amaçlanmıştır. Dönemin iki usta edebiyatçısına ait edebî temaların süreklilik bakımından değerlendirilmesi suretiyle konuya objektif bir bakış açısı sunmak hedeflenmiştir. Makalede nitel araştırma yöntemlerinden betimleyici yöntem kullanılmış olup edebî metinlerden verilen örnekler sınırlı tutulmuştur. Osmanlı Döneminin, Arap edebiyatının sekteye uğradığı bir dönem olmayıp, kendisinden önceki edebî dönemlerin devamı olarak canlılığını sürdürdüğü ve modern döneme temel teşkil edecek çalışmaların yapıldığı verimli bir dönem olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Yûsuf el-Bedî‘î’nin ve Ebû Ma‘tûḳ’un sahip oldukları edebî zevkleri, tenkit yetenekleri ve şair kimlikleri, onları yetiştiren edebî ve kültürel çevreye işaret etmektedir. Bu durum ayrıca kendilerinin hitap ettikleri ve katkı sundukları canlı bir entelektüel ortamın varlığının da göstergesidir. Diğer yandan el-Bedî‘î’nin ve Ebû Ma‘tûḳ’un şiirlerinde, klasik kasidenin temalarını kendi zamanlarına uygun şekilde işliyor olmaları, Arap edebiyatının zengin şiir mirasının, bu dönemde nesilden nesile aktarılarak yaşatıldığını göstermektedir. el-Bedî‘î’ ‘nin ve Ebû Ma‘tuk’un edebî şahsiyetleri, yaşadıkları yüzyılın ilmi entelektüel yapısını ve o dönemdeki edebiyatçı profilinin sahip olduğu nitelikli düzeyi de temsil etmektedir. Bu temsilden anlaşıldığına göre bu dönemde, Arap edebiyatına olan ilgi devam etmiş, bu ilgiyi karşılamak üzere ilmî eserler telif edilmiş ve edebiyatın doğası gereği şairlik ve yazarlık yeteneği bulunanlar da edebî eserler vererek içinde bulundukları toplumun aynası olmaya devam etmişlerdir.