Hadith Narration in the Second Hijri Century: The Balagh Narrations in the Wasiyet of Mu'āfā b. 'Imrān (d. 185/801)

Abstract

İnsanoğlunun vasiyet bırakması doğal bir olaydır. İslâm’la birlikte Allah’ın emri ve Hz. Peygamber’in hadislerinin neticesinde vasiyetin dinî bir boyutu da olmuştur. Bu durum, bir Müslümanın ardında vasiyet bırakmasında önemli bir etken sayılmıştır. Vasiyet, bir kimsenin ölümünden sonra yerine getirilmesini istediği şeyler anlamında olsa da hicrî ilk asırlardan itibaren pek çok İslâm âlimi, tavsiye, nasihat ve öğüt tarzındaki konuların yer aldığı vasiyetler kaleme almıştır. Hicrî ikinci asırda yaşayan Mu‘âfâ b. ‘İmrân (öl. 185/801), çocuk ve akrabaları ile diğer Müslümanlara yani İslâm ümmetine yönelik bir Vasiyet bırakmıştır. Muhaddis, mutasavvıf ve aynı zamanda bir fakih olan Mu‘âfâ, birçok temel hadis kitabında rivayeti bulunan sika bir râvîdir. Mu‘âfâ, sünen, edeb ve zühd olmak üzere çeşitli konularda eserler telif etmiştir. Bu çalışmanın konusu, Mu‘âfâ’nın eserlerinden biri olan Vasiyet’inin hadisle ilgili boyutunu incelemektir. Eserin konu edilmesinin sebebi, müellifin bazı görüşleri yanında Vasiyet’te daha ziyade hadislerin nakledilmiş olmasıdır. Hatta bundan dolayı esere “Hadislerle Vasiyet” denilmesi bile uygundur. Fakat Mu‘âfâ’nın Vasiyet’te hatırlattığı hususlardan her biri hakkında hadis nakletmediğini de belirtmek gerekir. Böyle de olsa neredeyse tamamına yakını Hz. Peygamber, sahâbe, tâbiûn ve önceki peygamberlerden nakledilen rivayetlerden oluşan Vasiyet’in incelenmesinin hicrî II. asırda hadis ilminin durumunu gözlemlemek açısından önemli olacağı düşünülmektedir. Çalışmanın amacı, hicrî ikinci asrın belirgin özelliklerinden biri olan ve başta hadis olmak üzere diğer ilim dallarında telif edilen çeşitli eserlerde “belâğ” sîgasıyla hadis nakletme yönteminin Mu‘âfâ b. ‘İmrân’ın Vasiyet’i özelinde ortaya koymaktır. Zira Vasiyet’teki hadislerin tamamı belâğ sîgasıyla nakledilip merfû‘ hadislerde Hz. Peygamber’i, mevkûf hadislerde sahâbeyi, maktû‘ hadislerde tâbiûnu ve önceki peygamberlerden gelenlerde ise onların isimlerini zikretmekle yetinmektedir. Vasiyet’te 259 hadisin nakledildiği belirlenmiş ve bunlar, nitel araştırma yöntemlerinden doküman analiz metoduyla incelenmiştir. Tespit edildiğine göre bu hadislerin 162’si merfû‘, 53’ü mevkûf, 26’sı maktû‘ ve 15’i ise önceki peygamberlerin sözü iken 3 tanesinin hangi hadis türüne dâhil edileceği tespit edilememiştir. Yine Vasiyet’teki 259 hadisin 164’ü temel hadis kaynaklarımızda bulunmaktayken 50’si diğer eserlerde yer almaktadır. Geriye kalan 45 hadisin ise herhangi bir eserde nakledildiği belirlenememiştir. Ayrıca Vasiyet’teki hadislerden kaynağı tespit edilenlerin büyük bir kısmında lafız farklılıklarının olduğu ve bazılarının taktî‘/ihtisar yöntemiyle nakledildiği görülmüştür. Mu‘âfâ b. ‘İmrân’ın Vasiyet’indeki rivayetler incelendiğinde elimizdeki verilerden hareketle her bir hadis hakkında sahih hükmünü vermek mümkün gözükmemektedir. Zira hadislerin bir kısmının kaynağı bulun(a)madığı için senedi hakkında bir araştırma yapma imkânı yoktur. Diğer taraftan Vasiyet’teki hadisler araştırılırken onlardan bazıları hakkında tenkidler olduğu da tespit edilmiştir. Mu‘âfâ’nın naklettiği bazı mevkûf hadislerin diğer eserlerde merfû‘ ya da bunun tam tersi bir durumun görüldüğü hadisler de bulunmaktadır. Yine Vasiyet’te nakledilen mevkûf ya da maktû‘ bir hadisin râvîsinin başka kitaplarda farklı olduğu da belirlenmiştir. Mu‘âfâ, Vasiyet’ini 12 asırdan fazla bir zaman önce yazmış olsa da eserin günümüze de hitap ettiğini söylemek mümkündür. Hatta zamanımızda ilgili Vasiyet’e o dönemden daha fazla ihtiyacımızın olduğu ifade edilebilir. Aslında Vasiyet’in İslâm ümmetinin her dönemine yönelik bir eser olduğu da inkâr edilemez. Bununla birlikte bir mazeret olmadıkça kadınların evde kalmaları gerektiğine dair görüşü gibi günümüz açısından problem teşkil edebilecek bazı hatırlatmaları da Mu‘âfâ’nın yaşadığı dönemdeki güvenlik, savaş vb. olaylar ya da naklettiği hadislere bağlı olarak kişisel görüşü açısından değerlendirmek mümkündür. Ayrıca Vasiyet’te bazen aynı konuları farklı yerlerde birçok kez tekrarladığı da dikkat çekmektedir.