Fâdıl Sâlih es-Sâmerrâî’de Gramatiğin Mânaya Etkisinin İhtimâlî Anlamlar Üzerinden Okunması

Abstract

Sarf ve nahiv disiplinleri, Arap dili gramerini oluşturan iki temel unsurdur. Burada özellikle nahvin görünürlüğü daha fazla olmakla beraber gramatik açıdan mânaya etki eden unsurların başında îrab gelmektedir. Îrab, dilbilimin üzerinde önemle durduğu bir disiplindir. Dilbilimde sadece anlam üzerine yapılan çalışmalarda dahi îrabın veya en genel anlamıyla gramatiğin fonksiyonu açıkça fark edilmektedir. Fâdıl Sâlih es-Sâmerrâî, dilbilim üzerine yaptığı çalışmalarında Arap gramerine anlam boyutunu da dahil etmiştir. Bu yönüyle onun yaptığı, bir nevî Abdülkâhir el-Cürcânî’nin üzerinde durduğu “meâni’n-nahv” yaklaşımını devam ettirmektir, denebilir. Sentaktik adlandırmaların mânaya getirmiş olduğu farklılıklar üzerinde duran Sâmerrâî, metnin okuruna veya muhatabına sunmuş olduğu belirsizliğin sebeplerini, dilin anlamsal ve mantıksal çıkarım yollarına başvurarak açıklamaktadır. Ona göre sözün dış dünyadaki karşılığının cümlenin ögeleri denilen küçük yapı birimlerinden etkilenmesi, söylenmek istenilen ifadeleri birtakım delâletlere sevk etmektedir. Söz konusu olan bu delâletler, Fâdıl Sâlih es-Sâmerrâî’de kat’î, ihtimâlî, zannî ve bâtınî gibi ayrımlara tabidir. Sâmerrâî’de kelime veya kelime gruplarının îrab denilen olgu sebebiyle okunuş şekillerindeki farklılıklar, anlam üzerinde olası yargılara sebep olabilmektedir. İfadeyi kat’î olmaktan çıkararak ihtimâlî anlamlara sevk eden bu unsurlar, Sâmerrâî’ye göre şunlardır: Müfret mânada bulunan lafız ortaklığı, sîgada bulunan ortaklık, sözün göstermiş olduğu mânanın tek veya mürekkeb bir kelimeden oluşması, kelimenin aslının veya vezninin açık olmaması, kelimenin îrab bakımından olası ihtimâllere yol açan sîgadan gelmesi, cümlede ister kayıt ister başka bir şey olsun mânada ihtimâle yol açan bir kelimenin zikredilmesi, cümlede yapılan hazif, îrabın mevkîsi, hakîkatin mi mecâzın mı murâd edildiği konusundaki ihtilâf, te’lîfinde birden çok mânayı taşıyan cümleler, ibârede durma yerleri. Bu makalede tüm bu etkenlerin anlam üzerinde ne tür ihtimâllere sebebiyet vereceği araştırma konusu edilmiştir.