CELAYIRLI EMİRÜ’L-ÜMERALIĞINDAN EMİR TİMUR’UN TABİİYETİNE: EMİR ADİL AKA’NIN SERENCAMI

Abstract

İlhanlı Devleti’nin yıkılışıyla birlikte Bağdat merkezli kurulan Celayırlı Devleti, Sultan Şeyh Üveys (h. 1356-1374) döneminde İlhanlıların varisi olarak onların topraklarının neredeyse tamamına sahip oldu. Şeyh Üveys’in merkeziyetçi yönetimi, oğlu Sultan Hüseyin (1374-1382) zamanında sarsıldı. Sultan Hüseyin’in küçük yaşta tahta geçmesi ve zamanının çoğunu eğlenceyle geçirmesi, devlet içerisinde emirlerin otoritesini arttırdı. Bu dönemde güçlenen Celayırlı emirlerinden biri Emir Adil Aka’ydı. Başlangıçta Bağdat’ta koyun çobanlığı yağan Adil Aka’nın Şeyh Üveys zamanında emirü’l-ümera Süleyman Atabey’in hizmetine girmesi, kariyerinin dönüm noktasını teşkil etti. Bundan sonra kendisine sırasıyla Rey valiliği ve Irak-ı Acem yönetimi verildi. Irak-ı Acem’deki başarılı faaliyetleri onu Şeyh Üveys zamanında emirü’l-ümeralar arasına dâhil ettirdi. Ayrıca Sultan Üveys’in oğlu Şeyh Hasan’ın naibi olarak görev yaptı. Şeyh Üveys’in ölümüyle birlikte emirler tarafından naibi olduğu Şeyh Hasan öldürülüp Sultan Hüseyin’in Celayırlı tahtına oturmasıyla otoritesinin zayıflaması beklenirdi. Ancak bunun aksi oldu. Sultan Hüseyin zamanında neredeyse Adil Aka hakkında bilgi veren kaynakların tamamında devlet yönetim dizginin onun elinde olduğu kayıtlıdır. Bu durum diğer Celayırlı emirlerinin kıskançlığına sebep oldu. Adil Aka 1378 yılında kendisine muhalefet eden emirleri ortadan kaldırdı. 1381 yılında Fars bölgesinden Azerbaycan’a gelen Muzafferîli Şah Şüca’yı Tebriz önlerinden geri çekilmeye mecbur bırakması, devlet içerisinde otoritesini güçlendirdi. Adil Aka’nın 1382 yılında Mazenderan valisi Emir Veli üzerine seferi sırasında Sultan Hüseyin’e suikast düzenleyen kardeşi Sultan Ahmed (h. 1382-140), Celayırlı tahtını ele geçirince, Adil Aka’nın muhalefetiyle karşılaştı. 1382-1384 yılları arasında Celayırlı toprakları, Sultan Ahmed, Sultan Bayezid ve Şehzade Şeyh Ali tarafından üç yönetim alanına bölünmüştü. Sultan Bayezid, Adil Aka’nın desteğiyle yaklaşık iki yıl kardeşi Sultan Ahmed’e muhalefet etti. Sultan Ahmed ile Adil Aka mücadelesi Adil Aka’nın yönetim merkezi olan Sultaniye etrafında çevrelendi. Sultan Bayezid ile Adil Aka, Sultan Ahmed’e karşı başarıya ulaşmak için 1383 yılında Şah Şüca’dan yardım talep etti. Şah Şüca, Sultan Ahmed’den Sultan Bayezid için Sultaniye bölgesinin talep etti. Böylece Adil Aka olmadan Irak-ı Acem’in kendi yönetim alanına dâhil olacağını biliyordu. Sultan Ahmed bunu kabul edince, Şah Şüca, Adil Aka’yı beraberinde Şiraz’a götürdü. Bir yıl sonra Emir Timur’un Irak-ı Acem’de görünmesi Adil Aka için yeni bir fırsat doğurdu. Timur, 1385 yılında Sultaniyye’yi ele geçirince, Şiraz’dan Adil Aka’yı getirterek şehrin yönetimini ona devretti ve askerlerinden bir topluluğu ona yardım etmesi için şehirde bıraktı. Bu tarihten itibaren Sultaniye Emir Timur’a tabi Adil Aka’nın sorumluluğu altındaydı. Emir Timur’un ülkesine geri dönüşünden sonra Sultaniye ve Tebriz 1385-1386 yıllarında Sultan Ahmed ile Adil Aka’nın mücadelesine şahitlik yaptı. Adil Aka’nın bu mücadelede başarı göstermesi Çağataylı emirlerinin kıskançlığına neden oldu ve bu durum Adil Aka’nın sonunu getirdi.