Bedâyiü’l Vasat’ta Dik Edatının Kullanım Alanları ve İşlevleri Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Çağatay Türkçesi, Orta Asya'da genel olarak 15 ve 20. asırlar arasındaki dönemi kapsar. Bu zaman diliminde Ali Şir Nevâyî gibi büyük şâirler, çağdaşları arasında derin bir saygı ve hayranlık uyandırmıştır. Ali Şir Nevâyî, diğer şairler arasında önde gelen bir isim olarak tanınmış ve eserleriyle önemli bir etki bırakmıştır. Çalışmalarıyla Türk edebiyatının yanı sıra Türk dilinin ve kültürünün gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Dördü Türkçe biri Farsça olmak üzere toplam beş divanı vardır. Türkçe divanlarından birisi olan Bedâyiü’l Vasat’ta Türkçe, Arapça ve Farsça birçok edatın kullanıldığı görülmektedir. Dilin zamanla değişmesi nedeniyle çok sayıda edat da tarihî dönemlerden günümüze kadar değişime uğramıştır. Bu değişimler, dilin evrimi ve tarihsel gelişimi ile doğrudan ilgilidir. Çağatay Türkçesinde oldukça yaygın bir şekilde kullanılan dik edatı da birçok fonetik değişikliğe uğramıştır. Ali Şir Nevâyî’den önce “tig ~ teg ~ deg” şekilleri görülürken Nevâyî ile birlikte dik şeklinde kullanıldığı görülmüştür. Bu çalışmada, Bedâyiü’l Vasat’ta yer alan dik edatlarının geçtiği beyitler taranmış, ardından bu beyitlerde yer alan dik edatlarının isim, zarf gibi sözcük ve tamlamalar gibi sözcük gruplarıyla kullanımı ortaya konulmuştur. Bunun yanı sıra dik edatının ek-fiil alarak yüklem hâline gelmesi örneklerine de rastlanmıştır. Anlam çerçevesinde değerlendirildiğinde, dik edatının Çağatay Türkçesi dönemine ait manzum eserlerde özellikle benzetme amacıyla kullanıldığı tespit edilmiştir. Ancak, Bedâyiü’l Vasat'ta, dik edatının cümle içindeki kullanımına bağlı olarak daha farklı fonksiyonel değişiklikler de mevcut olduğu belirlenmiştir. Eserin detaylı bir incelenmesi sonucunda, eserde dik edatının sadece benzetmeyle sınırlı olmayan bir kullanım alanına sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Yapılan incelemeler, söz konusu edatın ihtimal ve belirsizlik ifadesi, miktar belirtme ve bir durumu belirleme gibi çeşitli fonksiyonlarda da kullanıldığını göstermektedir. Bu durum, Nevâyi'nin dil kullanımındaki zenginliğini açıkça ortaya koymaktadır. Ele alınan beyitler, anlam bilimsel bir çerçeveden incelenmiş, Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Bu sayede, Nevâyi'nin dik edatını nasıl, ne şekilde ve hangi işlevde kullandığı açık bir şekilde görülmüştür.