Baş Mimar Şah Hatâ’î’nin Pergârı (Pergeli)

Abstract

Bu makale, Şah İsmail’in Şah Hatâ’î mahlası ile yazmış olduğu “Yer yoh iken gök yoh iken men ezelden var idüm / Göherin yek-dânesinden ilerü pergâr idüm” (G-193) mısralarıyla başlayan şiirinden hareketle şiirde geçen “Pergâr” kelimesinin sanat tarihinde ve hem batı hem doğu felsefesinde ne ifade ettiği üzerine bir imge okuma makalesidir. Tanrı, evren ve insan üçgeni içerisinde pergelin bu yaratım içerisinde nerede durduğuna dair Yunan ve Orta Çağ din felsefesi ve sanat tarihi üzerinden bir okuma gerçekleştirilmiştir. Tevrat'ta Tanrı’nın Baş Mimar olarak evreni elinde pergelle yaratmış olduğu şeklindeki ifadeden yola çıkılarak hazır bulduğu maddeden evreni pergelle yaratan bir Tanrı tasavvuru, Platon'un Demiourgos nosyonu Orta Çağ Hristiyan din adamlarının anlayışını etkilemesiyle sanata yön vermiştir. Yeni Platonculuk akımını başlatan Plotinos, Platon’un “iyi” ideasını tanrılaştırmak suretiyle ve felsefeye mistik bir anlayışla südûr teorisini dahil etmesiyle materyalist bir felsefe yerine Tanrı fikrini merkeze alarak felsefi bir inanç sistemi ortaya çıkmıştır. Bir yaratma kavramı olan Sudûr Nazariyesi, İbn Arabî’nin sistemleştirmesiyle Vahdet-i Vücûd felsefesinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Devir nazariyesinde ise Tanrı, evren ve insan döngüsü içerisinde insanın evrenin içerisinde varlığa geliş halleri anlatılmaya çalışılmıştır. Bütün bu felsefi sürecin, Orta Çağ minyatür sanatından, Şah Hatâ’î’nin şiirine, Dürer’in ‘Melankolia’sından, William Blake’in ‘Günlerin Atası’ ve Newton’a, sanata ve sanatçılara nasıl sirayet ettiğinin izi sürülmüştür. Anahtar Kelimeler: Şah Hatâ’î, Felsefe, Sanat, Vahdeti Vücud, Pergel.