Arap Dili Gramerinde Makâsıd Anlayışı

Abstract

Bu çalışmada Arap gramerinde makâsıd anlayışı ve bu anlayış çerçevesinde ortaya çıkan literatürün tetkik edilmesi amaçlanmaktadır. Bu kapsamda Arap grameri literatüründe yer alan en önemli kavram olan maḳâṣıdü’n-naḥv bir terim olarak ilk defa İbn Mâlik’le (öl. 672/1274) birlikte Arap dili literatürüne girmiştir. Kaynaklar incelendiğinde, “el-maḳâṣıdü’n-naḥviyye” kavramının, literatürde bazen nahiv ilminin ana konuları bazen nahivdeki kuralların amaçları bazen de bu ilmin illetleri anlamında yorumlandığı görülmektedir. Makâsıd ve illet kavramlarına geniş bir perspektiften bakıldığında, Arap dili grameri kurallarının temellendirilmesinde bu iki kavramın önemli bir role sahip olduğu müşahede edilmektedir. İllet herhangi tikel bir dilsel olgunun gerekçesini oluştururken makâsıd ise dilin arka planında yatan, onu sistemleştiren derin gayeleri ya da bu gayeler çerçevesinde ortaya çıkmış temel konuları ifade etmektedir. Arap dili alanında nahiv illetlerini inceleyen çalışmalar var olmakla birlikte nahvin kurallarının konulmasında amaçlanan, dildeki gelişimi yönlendiren ve dili konuşanların bilinçaltında bulunan anlayışın tezahürü niteliğindeki genel makâsıd, müstakil olarak henüz istenen düzeyde ele alınıp tartışılmış değildir. Arap gramerindeki birçok kaidenin arka planındaki amaçlar tahlil edilmeden semâî denilerek gerekçesiz bırakılması bir eksiklik olarak addedilip eleştirilebilir. Nitekim Arap gramerine dair kaidelerin tespitinde aklî deliller yerine, başta câhiliye devrindekiler olmak üzere eski Araplar’a ait kullanım ve şiir örneklerinin referans gösterilmesi, dilin, makâsıdı perdeleyen semâî boyutunu gözler önüne sermektedir. Buradan hareketle, gerek makâsıd kelimesinin dildeki kavramsal analizi gerekse nahiv ve belâgat ilimleriyle ilişkisinin ortaya konulması önem arz etmektedir. Çalışmada, Arap gramerinde makâsıd anlayışının yakından gözlemlenebilmesi adına, makâsıd kelimesinin kavramsal çerçevesinin çizilmesi, bu kavram ile illet kavramı arasındaki nüansın belirtilmesi, literatürdeki anlamı ve bilhassa Arap diliyle ilişkisinin saptanması amaçlanmaktadır.