Vehhâbîlik Reddiyeleri Bağlamında Muhammed el-Medenî et-Trabzonî’nin Görüşleri

Abstract

Listen

Translate article

XVIII. ve XIX. asırlar Osmanlı toplumu için pek çok fikrî ve siyasî buhranın yaşandığı çalkantılı bir dönemdir. Hiç kuşkusuz bunların en önemlilerinden biri Vehhâbî hareketin ortaya çıkmasıdır. Vehhâbîlik ortaya çıktığı andan günümüze kadar İslam dünyasında önemli yankılar uyandırmış bir harekettir. Tevhidi bütün yönleriyle hâkim kılma söylemi ile yola çıkan bir topluluğun Müslümanlar için kutsal kabul edilen değerleri ve mekanları hedef alması İslam ulemasının tepkisini beraberinde getirmiştir. Kolektif bir bilincin ürünü olan bu tepkiler sonucunda Vehhâbîlik Reddiyeleri olarak ifade edebileceğimiz hatırı sayılır bir literatür ortaya çıkmıştır. Vehhâbîlik Reddiyeleri Muhammed b. Abdülvehhâb’ın görüşlerini ortaya koyduğu ilk andan günümüze dek yazılmaya devam etmiştir. Mezhep aidiyetlerinden bağımsız olarak Vehhâbî görüşleri eleştiren/reddeden pek çok âlim tarafından kimisi küçük bir risale, kimisi de hacimli bir eser hüviyetinde pek çok reddiye kaleme alınmıştır. Reddiye yazan âlimlerin öncelikli hedefleri dinî ve kültürel değerlerin korunması ile halkın bilinçlendirilmesi olmuştur. Hanefî-muhaddis kimliği ile bilinen Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin (ö. 1200-1786) Sârimü’l-Vâridât fî’r-Reddi alâ Ehli Hevâ adlı risalesi de Muhammed b. Abdülvehhâb’ın görüşlerine karşı Hanefî bir âlim tarafından erken dönemde yazılmış reddiyelerden bir tanesidir. Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin eseri dönemin toplumsal hafızasına ışık tutması ve gerek halkın gerekse ulemanın zihinlerini meşgul eden tartışma konularını ortaya koyması bakımından önem arz etmektedir. Zira bu konular Muhammed et-Trabzonî’nin yaşadığı yüzyılın bir öncesinde ve bir sonrasında İslam dünyasında tartışılagelip toplumsal kutuplaşmanın ana ekseninde yer almıştır. Öyle ki söz konusu edilen mevzular XVI ve XVII. yüzyıl Osmanlı toplumunda Kadızadelî-Sivasî çekişmesinin parçası XVIII ve XIX. yüzyıllarda ise Vehhâbîler ile Ehl-i Sünnet uleması arasındaki tartışmaların içeriğini oluşturmuştur. Bu itibarla makalede Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’nin reddiyesinin metinsel analizi yapılarak, Vehhâbîlik Reddiyeleri arasındaki konumu ve önemi irdelenmiştir. Reddiye mecmuasının içerisinde yer alan konuyla ilgili diğer risalelerin de analizi yapılmış, makale söz konusu çalışmalarla sınırlandırılmıştır. Bununla beraber makalede metinler ve şahıslar üzerinde derinleşme yöntemi kullanılarak Muhammed et-Trabzonî’nin Vehhâbilik ile ilgili yaklaşımlarına ve reddiye verdiği konulara ulaşılmıştır. Diğer yandan söz konusu reddiye mecmuasının Kadızâdeli ulemaya hitaben yazılmadığının, Vehhâbîliği doğrudan hedef aldığının tespit edilmesi ise makalenin diğer kazanımı olmuştur.