TANZİMAT SONRASINDA YÜKSEK DİN EĞİTİMİNDE ISLAHAT: DARÜLFÜNÛN ULÛM-I ÂLİYE-İ DİNİYE ŞUBESİNİN KURULMASI

Abstract

Tanzimat, Osmanlı Devleti’nin son birkaç asırda yaşadığı bunalımlardan çıkış için gösterilen çabaların müteselsil aşamalarından birisi olarak yönetim, hukuk, ekonomi ve eğitim alanlarında topyekun bir değişim dönemidir. Gelenek yahut Kanun-ı Kadim’e dayalı çözümün üretilememesi, Devleti, zorunlu olarak ötekinin model alınması sonucuna götürmüştür. Gelinen nokta, devlet ve toplumun gelenekten tamamen kopmasını değilse bile geleneğin yeni baştan anlaşılması ve yorumlanması ile beraber yeni bir düzenin kurulmasını gerektirmiştir. Bu, klasik Osmanlı devlet ve toplum yapısında Meşihat’in sorumluluğundaki hukuk ve eğitimin yeniden düzenlenmesi anlamına gelmektedir. Şu halde Tanzimatla başlayan değişim hareketinin merkezinde ilmiye teşkilatının görev alanları ve sorumluluklarının yeniden belirlenmesi vardır. Bu kapsamda genel eğitim, medrese dışına çıkarılmış, Maarif Nezareti’nin sorumluluğunda merkez ve taşrada yeni bir eğitim teşkilatı kurularak farklı alanlarda yeni mektepler açılmıştır. Genel eğitimin ilmiye teşkilatı dışında yapılanmasından sonra Meşihat’ın sorumluluğunda kalan medreselerdeki eğitimin kalitesi, eğitim anlayışı, program ve öğretim yöntemleri ile ihtiyaca karşılık verebilme gücü tartışılmıştır. Tartışmalar esnasında ileri sürülen gerekçelerin gelenek karşıtlarının ithamlarından ibaret olmadığı, aksine haklılık payının olduğu; hatta tespitlere katılanlar arasında ilmiye mensuplarının sayısının hiç de az olmadığı görülmektedir. Tanzimat sonrasında medreseler hakkında yapılan tartışmalar zaman içerisinde sonuç vermiş, medreseler yeni bir anlayışla, mektep yapısı içerisinde yeniden düzenlenmiştir. II. Abdülhamit dönemi ülkemizde eğitim alanında önemli gelişmelerin kaydedildiği, yeni eğitim sisteminin geliştiği bir dönemdir. Böyle bir ortamda din eğitimi, eğitim alanındaki gelişmelerin dışında kalmamış, hakkındaki tartışmalar da göz önünde bulundurularak medrese dışında yeni bir yapı içerisinde vücut bulmuştur. Bu kapsamda yüksek din eğitimi, II. Abdülhamit döneminde tekrar açılan Darülfünun’da kendisine yer bularak geleneksel medrese sisteminin dışına çıkmıştır. Her ne kadar II. Meşrutiyet döneminde kısa bir süre tekrar eski konumuna dönmüş ise de bu durum fazla uzun sürmemiş Cumhuriyetin kurulması ile İlahiyat Fakültesi adı ile üniversiteye tekrar geri dönmüştür. II. Abdülhamit döneminde 1900 yılında açılan Ulûm-ı Âliye-i Diniye Şubesi, Türkiye’de kurulan ilk İlahiyat Fakültesidir. Şubenin açılması hem din ilimlerinin öğretiminde hem de din eğitimi anlayışında önemli değişmelere yol açmıştır. Şubenin öğretim programında Felsefe ve Dinler Tarihi gibi derslere yer verilmesi geleneksel anlayıştan daha farklı ve geniş bir bakış açısına işaret eder. Amaç sadece mevcut bilginin aktarılması değil, bunun ötesinde dinin insan ve toplum hayatına yansıyan taraflarını öne çıkartarak güncel problemlere çözümler üretebilecek insanlar yetiştirmektir. Diğer taraftan Şubenin kurulması din eğitimi sisteminin yeni oluşturulan genel eğitim sistemi ile uyumlu hale getirilmesi için atılan ilk adımdır. Öğretimin basamaklara ayrılması ve programın hazırlanması, kuruma kayıt ve mezuniyet, başarının ölçülmesi ve istihdam alanları ile ilgili düzenlemeler öğretiminin daha planlı ve düzenli olmasını sağlamıştır. Yüksek din eğitimi alanında atılan bu adım daha sonra II. Meşrutiyet döneminde orta dereceli medreselerin ıslahı ile daha da genişleyerek Cumhuriyet dönemindeki İlahiyat Fakülteleri ile İmam-Hatip Okullarının temelini oluşturmuştur. Çalışmanın amacı ülkemizdeki yüksek din eğitiminin Darülfünun/üniversite yapısı içerisinde ilk defa yerini aldığı Ulûm-ı Âliye-i Diniye Şubesi’nin kuruluş gerekçesi, taşıdığı özellikler ve sonraki dönemlere etkileri üzerinde, döneme ait arşiv kayıtları ile yasal düzenlemelere dayanan bilgiler vermek, bu eğitim kurumunu tanıtarak değerlendirmeler yapmaktır. Böylece günümüzdeki orta ve yüksek dereceli din eğitimi kurumlarının tarihi süreçte ortaya çıkışları ve gelişimleri hakkında gerçekçi ve tutarlı bir bakış açısının oluşmasına katkı sağlayacağımızı umuyoruz.