Sovyetler Dönemi Azerbaycan’ında Çekilen Dede Korkut Filminde İdeolojinin İzleri

Abstract

Dede Korkut hikâyeleri, Türk kültürüne yönelik çalışma yapan birçok araştırmacı tarafından temel eserlerden biri olarak kabul edilmektedir. Hikâyelerin içerdiği farklı dönemlere ait kültürel unsurların sosyal hayattaki yansımaları, kahramanlardan alt katmanlara kadar toplumun her kesiminin kabul ve reddiyeleri, içinde barındırdığı motif, fonksiyon ve ideolojik unsurlar gibi tüm ögeler eseri önemli kılmaktadır. Özellikle Türklerin yaşadığı coğrafyalarda geniş yankılar uyandıran Dede Korkut, farklı disiplinlere veri sağlayan çok yönlü yapısı ile metin tahlili ve yorumlanmasının yanı sıra sosyal bilimlerin farklı dalları ile kültürel çalışma alanları açısından da incelenmesi gereken bir eserdir. Bu çalışmada SSCB döneminde, 1975 yılında Azerbaycan’da çekilen ve 1977 yılında Rusçaya çevrilerek Sovyet sinemalarında gösterime giren, Azerbaycan Türkçesi ile adı Dədə Qorqud, Rusça adı ise Свет погасших костров (Sönmüş Ocakların Işığı) olan film incelenmektedir. Senaryosu Anar Rızayev tarafından yazılan ve Azerbaycanlı yönetmen Tofig Taghizade tarafından sinemaya uyarlanan film, her ne kadar Dede Korkut kitabından esinlense de senaryosundan hitap ettiği kitleye, oyunculardan dönemin sanat ve politik kabullerine kadar nispi anlamda bağımsız ögelerden beslenir. Dede Korkut metinlerini konu edinen, başta sinema filmi olmak üzere çeşitli sahne sanatlarına uyarlanan gösterimlerin sayısı son dönemde artmıştır. Bununla birlikte bu çalışmanın eksenini teşkil eden söz konusu film, SSCB’nin kültür politikası ile ideolojisini yansıtma ve bir devrin analizini yapma noktasında araştırmacılara farklı bakış açıları kazandıracaktır. Türkiye’deki halk bilimi çalışmalarının büyük ölçüde metin merkezli ve SSCB dönemindeki Türk halk kültürü ve sanatına dair çalışmaların sınırlı sayıda olması nedeniyle bu çalışmanın ilgili literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu nedenle çalışmada, Dede Korkut metninin SSCB’deki yayım süreci ile SSCB’nin kültür politikası ve bu politika ekseninde gelişen ve değişen sinema sanatına dair genel değerlendirmelerde bulunulmuştur. Farklı dönemlerde Dede Korkut metnine yönelik yaklaşımlar ile özellikle Sovyet ideolojisinin filme yansıyan unsurları detaylandırılmaya çalışılmıştır. Bunun sebebi, filmin senaryosunun bir hikâye uyarlamasından ibaret olmayıp Sovyetlerin uzun yıllar süren propaganda faaliyetlerine hizmet edecek şekilde dizayn edilmiş olmasıdır. Nitekim bu çalışma kapsamındaki analizler, hikâyeden filme aktarım sürecinde değiştirilen ya da hikâyede yer almamasına rağmen senaryoya eklenen unsurların, Sovyet ideolojik mesajlarının topluma iletiminde başarıyla kullanıldığını göstermektedir. Dede Korkut hikâyelerinin beyaz perdeye aktarılması, uygulamalı halk bilimi açısından önem arz etmektedir. İdeolojik hedeflerin ötesinde de filmin, Dede Korkut hikâyelerinde yer alan kültürel kodların ve motiflerin yansıtılmasına destek olduğu ifade edilebilir. Farklı disiplinlerin de incelemesine açık olan filmle ilgili yapılacak yeni çalışmalar, filmin etki alanının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.