İslam Hukukunda Hîle-i Şer‘iyye Meselesi ve Buna Dair Bir Osmanlı Hukuku Tatbikatı

Abstract

İslam hukukunda hîle-i şer‘iyye ihtilaflı bir mesele olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte İslam hukuk tarihinde bu müessese geniş bir çerçevede tatbik edilmiştir. Bu çalışma hiyel meselesini hîle-i şer‘iyye ve hîle-i bâtıla ayrımı yaparak önce hukuk, sonra sosyal cihetten tetkik etmiştir. Bu hukuki tetkik yapılırken İslam hukukunda hiyel meselesinin genel hukuk teorisi çerçevesinde ele alınmış ve hangi hîlelerin meşru hangilerinin gayrimeşru olduğu hususunda bir mikyas, bir ölçü ortaya koyulmuştur. Ayrıca Osmanlı Devleti’nde tatbik edilen bir misal (muamele-i şer‘iyye) üzerinden mesele somutlaştırılmış ve hîle-i şer‘iyyenin sosyal şartlarla münasebeti ele alınmıştır. Nihayet çalışma İslam hukukunda hiyel meselesini hukukî, sosyal ve tatbiki cihetten ele almaya bu surette hîle-i şer‘iyyenin İslam hukuk tatbikatındaki rolünü ortaya koymaya teşebbüs etmiştir. Neticede hilelerin şer’i ve bâtıl olmak üzere ikiye ayrıldığı, şer’i hîlelerin “hâcet” halinde müracaat edilebilecek hukukî bir yol olduğu, bu yolun da tarihi süreçte hukukun esnekliğini sağlamaya ve hukuki formalizmin aşılmasına yardımcı olduğu ortaya koyulmuştur.