Sitti Zübeyde’den Zümrüd Hatun’a Bir Türbenin Kimliği Meselesi

Abstract

Bu çalışma, Bağdat’ın batı yakasının güneyinde bulunan ve Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’ın Türk asıllı annesi Zümrüd Hatun’a nispet edilen konik formlu mukarnas kubbeli türbenin kimliği, mimari özellikleri ve sembolizmi konularını ele almaktadır. Mukarnas kubbe Ortaçağ İslam türbe mimarisinin en dikkat çekici özelliklerinden kabul edilmektedir. Maveraünnehir’den Endülüs’e kadar uzanan geniş bir coğrafyada örneklerine rastlanan bu karakteristik yapıların önemli bir kısmı 5/11. yüzyıl ile 7/13. yüzyıl arasına tarihlendirilmekte olup, bu özelliğe sahip yapılar alimler, büyük mutasavvıflar ve dindarlığıyla öne çıkan devlet adamlarına aittir. 7/13. yüzyılın başlarına tarihlenen Zümrüd Hâtun Türbesi, Abbâsîler döneminden günümüze kalan mukarnas kubbeli türbelerin nadir mimari örneklerinden kabul edilmektedir. Sekizgen planlı gövdeden kubbeye geçişin on altı hücreden oluşan tromplarla sağlanması, mukarnas hücrelerine yerleştirilen aydınlatma delikleri ve beden duvarlarının dış cephelerinde uygulanan hezârbâf tuğla işçiliği, yapıyı bu mimari tarzın 7/13. yüzyıldaki en seçkin örneklerinden biri olarak öne çıkarmaktadır. 1780 yılında kayda alınan ancak günümüze ulaşmayan türbe kitabesinde, burada Halife Hârûnürreşîd’in hanımı Zübeyde bint Ca‘fer’in medfun olduğu yazmakta ve türbe halk arasında Sitti Zübeyde adıyla bilinmekteydi. 20. yüzyılın başlarında yapılan araştırmalarda, türbede bulunan kitabenin üslup ve içerik yönünden yapının mimari özellikleriyle uyumlu olmadığı, türbenin tipik bir 7/13. yüzyıl eseri olmasına rağmen kitabesinin daha geç bir tarihe ait olduğu, Zübeyde’nin mezarının ise türbenin yaklaşık altı kilometre kuzeyinde bulunduğuna dair deliller ortaya konmuştur. 1900-1950 yılları arasında neşredilen bir dizi çalışmayla türbenin Halife Nâsır-Lidînillâh’ın annesi Zümrüd Hatun’a ait olduğu görüşü benimsenmiştir.