Philosophy of Time: Zurvanism

Abstract

Mazdaizm, yüzyıllar süren uzun bir zaman dilimi içerisinde şekillenmiş ve kurumsallaşmış tüm İrani düşüncelerin ortak adı olarak kabul edilmektedir. Ancak Mazdaizm zaman içerisinde farklı düşüncelerle etkileşim kurmuş ve bunun sonucu olarak önemli değişimler geçirmiştir. Bu değişim ve dönüşümlerde İran’ın batı bölgesinde yaşayan, magus olarak bilinen ve daha çok Babil-Med topraklarında yetişmiş, bu bölgelerdeki düşüncelerden etkilenmiş din adamlarının önemli etkisi olmuştur. Bu bölgenin farklı din ve düşünce doğuran atmosferinde Zürvanizm, Mitraizm, Maniheizm ve Mazdekizm gibi dinler ve fırkalar Mazdaizm’in içerisinde doğup büyümüş ama bunların içerisinde Mazdaizm’in ortodoksi geleneğini oluşturan Zerdüştîlik en güçlü dinî gelenek olarak varlığını günümüze kadar sürdürmüştür. Ancak İran’ın ana dinî geleneğini oluşturan Zerdüştîlik bile hem zamanın dayattığı zorunlu revizyonlar hem de karşılaştığı dinî düşüncelerin gücü ve cazibesine kapılmış ve önemli oranda değişimler geçirmiştir. Zerdüştîliğin bu değişim ve dönüşümüne sebep olan sebeplerin başında Yunan, Mısır ve Sami gelenekleriyle karşılaşması ve bunun sonucunda meydana gelen etkileşim gelebilir. Özellikle Mısır-Sami geleneğinden kaynağını alan gnostik fikirlerin etkili edebiyatı İran’ı cezbetmiş ve birçok dinî düşünce ve akımın meydana gelmesi kaçınılmaz olmuştur. Genel olarak dünyayı ve maddeyi önemseyen, bireysel yaşamı ve inzivayı reddeden, güçlü bir toplum ve devlet kurmayı amaçlayan İran'ın yasacı ana dini geleneği olan Zerdüştîlik, gnostik fikirlerin çekim alanına girmeye engel olamamıştır. İran'ın ruhuna yabancı gelmesine rağmen bu gnostik düşünceler İran dinî düşüncesine, hayatına ve edebiyatına nüfuz etmiştir. Bunun en önemli örneği Zürvanizm, Maniheizm, Mitraizm ve Mazdekizm’dir. İran’ın ana geleneği olan Zerdüştîlik bir yandan yasacı ortodoksi geleneğini korumak amacıyla bu yabancı fikirlerle mücadele etmiş diğer taraftan istemeden onların çekim alanına girmiş ve günümüze kadar da onlardan yakasını kurtaramamıştır. Zürvanizm aslında Zerdüştîlik içerisinde ortaya çıkmış heretik bir hareket olarak kökenini Mısır ve Babil düşünceleri ile gnosizmden alan İrani bir düşüncedir. Zürvanizm bir taraftan İran’ın ana geleneği tarafından yabancı görülüp dışlanırken diğer taraftan İrani düşünceyi beslemiş ve derinleştirmiştir. Özellikle düalizme karşı geliştirdiği monoteist yaklaşım, kötülük problemine getirdiği yorum, zaman felsefesine kattığı derinlik, astrolojiye atfettiği önemle Zürvanizm, İran’ın ortodoksi geleneği olan Zerdüştî dinî edebiyatı değiştirmiş ve derinleştirmiştir. Bu çalışmanın konusu Mazdaizm’in ana geleneğini oluşturan Zerdüştîliğin içerisinde doğmuş ve onu etkilemiş olan Zürvanizm'dir. Konu, Mazdaizm’in dinî kaynakları, Zürvanist metinler ve Zürvanist düşüncelerin izini sürmüş alan araştırmacılarının eserleri ışığında hazırlanmış ve yorumlanmıştır. Bu çalışmada din fenomenolojisi ve karşılaştırma metodu kullanılmıştır. Çalışmanın amacı, Zürvanizm’in ortaya çıktığı bölgeyi, bu bölgenin dinî atmosferini, Zürvanist düşünce sistemini, diğer din ve düşüncelerle ortak ve farklı noktalarını ortaya koyarak Zürvanist geleneğin dinsel kodlarını ortaya koymaktır. Çalışmanın sonucunda Zürvanizm’in müstakil bir din olmadığı, aksine teorik bir düşünce sistemi olduğu ve bu yönüyle kelami-felsefi bir öğreti veya inanç biçimi olduğu anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra Zürvanizm’in antik Babil ve Med topraklarında bulunan Cibal Bölgesinin gnositk-irfani gelenekler doğuran atmosferinde ortaya çıkan, zamanı yaratıcı tanrı olarak kabul ederek tanrısallıkta katı düalizmden tevhide yönelen astrolojik, heretik ve mitolojik bir fikir akımı olduğu sonucuna varılmıştır.