Orthodoxie, ketterij en consensus, 1670-1850. Drie historische vertogen over religie en openbaarheid

J Van Eijnatten

doi:10.18352/bmgn-lchr.6136

Abstract

Orthodoxy, heresy and consensus, 1670-1850. Three historical discourses on religion and the public sphereThe idea of a ‘religious consensus’ hardly seems applicable to the religious history of the Netherlands during the ‘long’ eighteenth century (1670-1850). It appears to contradict such religious phenomena as ‘tolerance’ and ‘pillarization’, which are considered to be typical features of Dutch history. Consequently, church historical accounts tend to project a form of confessional apartheid on the Dutch religious past. Religious history is rarely interpreted in terms or concepts that are not derived from the Christian church or from Christianity. Moreover, Dutch church history has a strong tendency to focus on biographical, archival or philological research. This article contains a sketch of three interconnected intellectual discourses on orthodoxy, heresy and consensus. Together, they provide a conceptual framework which allows us to interpret religious ideas in a light not informed by religious ideology. During the long eighteenth century, a period that marks the transition from the ancien regime to the nation state, each of the three discourses contributed to the formation of a religious public sphere. Focusing respectively on politics, history and culture, the three discourses fit into the more general development of the religious public sphere from ‘confessional’ to ‘pedagogical’. This article is part of the special issue 'Godsdienst in Nederland'.

Highlights

General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights
Belangrijke kerkelijke samenkomsten als die te Nicea (325), Constantinopel (381) en Chalcedon (451) hebben uitspraken gedaan die zodanig gezaghebbend zijn gebleken dat zij door de hoofdstroom van de christenheid tot op heden worden aanvaard
In de context van de Nederlandse religiegeschiedenis lijkt de idee van religieuze consensus bijzonder problematisch

Summary

Politiek

De produktie van orthodoxie Het eerste vertoog betreft de legitimatie van religie binnen het publieke domein. In feite heeft de ambivalente betekenis van het ‘inwendig licht’ niet zelden geleid tot een vervaging van de grens tussen geest en rede, tussen spiritualisme en rationalisme.[17] Het in de Geest gegrondveste gezag werd door religieuze devianten van dit tweede type geminimaliseerd of afgewezen, beducht als zij waren voor alles wat naar caesaropapisme, klerikalisme, hiërarchie, priesterbedrog of heerszucht zweemde. De terugdringing van de orthodoxie uit het publieke domein en de herwaardering van de mens als een zelfstandig, met gevoel en rede begiftigd wezen, leidden ertoe dat in de tweede helft van de achttiende eeuw het vroegmoderne dilemma tussen Geest en Instituut op een ander plan werd getild. De staat beheerde voortaan via het onderwijs het domein van de gemeenschappelijke moraal, de kerk daarentegen werd een associatie van burgers aan welke het vrij stond, zich op het ‘maatschappelijke middenveld’ al dan niet met die publieke moraal te bemoeien. De christelijk-historische Geest werd intrinsiek onderdeel van het volkskarakter, en daarmee verbonden met het nationale verleden

Geschiedenis

Cultuur

45 Over Gaudio