Les centres d'intérêt de l'énoncé et la cohérence textuelle en polonais et russe

Abstract

Centra uwagi wypowiedzenia a spójność tekstu w językach słowiańskich Artykuł wskazuje na stosowalność pojęć Meta-Informacyjnej Teorii Centrów Uwagi (skrót angielski: MIC) w opisie języków o tak zwanym wolnym szyku tak jak j. słowiańskich w kontfrontacji z językami o tak zwanym ustalonym szyku (jak francuski lub angielski). Dajemy również krótki zarys właściwości morfemów to (i èto) w językach polskim i rosyjskim w wypowiedzeniach, w których występują one jako partykuły meta- informacyjne. W teorii MIC termin informacja odnosi się do treści semantycznej wypowiedzenia, natomiast termin meta-informacja do jej porządku sekwencyjnego. W Semantyce Asocjacyjnej (skrót angielski: AS) sytuacje są formalizowane jako statyczne lub dynamiczne, zakotwiczone w czasie i przestrzeni; jako sytuacje, w których różni uczestnicy (istoty żywotne lub nieżywotne) pełnią role neutralne (w stanach) oraz aktywne, bierne lub pośrednie (w czynnościach). Spośród tych składników sytuacji osoba mówiąca wyróżnia globalne pierwszorzędne centrum uwagi (podmiot) oraz jedno albo dwa (lub nawet więcej) lokalne (dopełnienia bliższe i dalsze). Ponadto predykacja polega na przypisywaniu określonym składnikom wypo- wiedzenia statutów metainformacyjnych o wartościach danej lub nowej. W j. polskim i rosyjskim podmiot wypowiedzenia wyraża fraza nominalna w mianowniku (związana z czasownikiem związkiem zgody). Uczestnik w pozycji podmiotu może pełnić różne role semantyczne (najczęściej czynną ale także i bierną lub średnią jak i w innych j. akuzatywnych). Diateza (pod którą rozumiem zarówno strony czynną i bierną jak i konstrukcje bezosobowe) jest środkiem spójności tekstu, kiedy uczestnik sytuacji wyróżniony jako globalne centrum uwagi nie występuje w roli czynnej. Konstrukcje bierne bywają często używane bez frazy dopełnieniowej, co pozwala pozostawić rolę czynną jako w ogóle nie wyrażoną (z powodu braku wiedzy na jej temat lub tylko z braku poświęcenia jej uwagi). Z drugiej zaś strony w konstrukcjach bezosobowych globalne centrum uwagi (czyli podmiot) jest traktowane jako nieokreślone, zwane w naszej teorii podmiotem anonimowym: jedyna informacja zawarta w wypowiedzeniu na jego temat dotyczy przynależności do klasy istot ±ludzkich. Wypowiedzenia, w których podmiot i orzeczenie cechuje ten sam statut meta-informacyjny (dany lub nowy), nazywamy podstawowymi. W rozszerzonych wypowiedzeniach zaś centrum uwagi wskazuje na wyróżnioną fraze nominalną kontrastującą z resztą wypowiedzenia: topik o danym statucie kontrastujący z nowym komentarzem lub nowy fokus kontrastujący z danym tłem. W j. polskim i rosyjskim w wypowiedzeniach podstawowych szyk wyrazów służy głównie do wyrażania informacji albo całkiem nowych albo całkiem danych. W j. francuskim i angielskim natomiast szyk w wypowiedzeniu podstawowym w pierwszym rzędzie służy do odróżnienia podmiotu od dopełnienia. W j. słowiańskich (nie tylko w j. polskim i rosyjskim) w wypowiedzeniach rozszerzonych centra uwagi (topik i fokus) są uwydatnione przede wszystkim przez szyk wyrazów w połączeniu z intonacją oraz opcjonalnie przy pomocy wykładników morfologicznych (m. in. partykuł, mocnych lub słabych zaimków osobowych). Jednakże w j. polskim i rosyjskim topiicalizacja lub foka- lizacja bywają często wyrażane jedynie przez szyk wyrazów. W językach tych albowiem szyk wyrazów jest głównym wykładnikiem spójności tekstu: takie słabe topiki czy też takie słabe fokusy sprawiają najwięcej trudności francusko- lub angielsko-języcznym tłumaczom, którzy potrafią oddawać wiernie treść słowiańskiego tekstu w j. francuskim lub angielskim, lecz równocześnie zatracają całkowicie jego spójność.