George Berkeley jako neoplatonik? – Wspólne podstawy wczesnej i późnej filozofii Berkeleya

Abstract

Późny okres filozofii Berkeleya, związany z publikacją Siris, niekiedy interpretuje się jako zerwanie z tezami okresu wczesnego – tzn. okresu twórczości obejmującego czas do opublikowania Trzech dialogów między Hylasem a Filonousem. W literaturze przedmiotu pojawiają się jednak wzmianki na temat komplementarności pism Berkeleya, pochodzących z różnych lat. Niniejszy artykuł stanowi próbę spojrzenia na system filozoficzny Berkeleya z obu okresów twórczości pod kątem jego podstawowych założeń metafizycznych. Użyty do tego zadania neoplatoński klucz interpretacyjny pozwala w odmienny sposób spojrzeć na niektóre jego elementy, np. zwrócić uwagę na gradualizm metafizyczny jako rdzeń systemu irlandzkiego filozofa. W tej optyce Berkeley staje się przede wszystkim zaangażowanym religijnie metafizykiem, dla którego namysł epistemologiczny stanowi jedynie dopełnienie filozoficznego projektu. Odwołania Berkeleya w Siris do tradycji neoplatońskiej, w myśl przeprowadzanej w artykule interpretacji, nie pełnią jedynie funkcji perswazyjnej (co postulują niektórzy komentatorzy), a wyrażają autentyczny sens filozofii Dobrego Biskupa. Przeciwstawienie wczesnego systemu Berkeleya (empiryzmu) oraz późnego (neoplatonizmu) okazuje się w tej interpretacji bezzasadne, ponieważ twierdzenia teoriopoznawcze uzasadnione są pewną wizją rzeczywistości, związaną z chrześcijańskim neoplatonizmem. Subiektywistyczne ujęcie czasu i przestrzeni nie jawi się wówczas jedynie jako postulat epistemologiczny, wypracowany na gruncie dyskusji z XVII-wieczną filozofią, a twierdzenie metafizyczne, centralne dla systemu myśliciela z Kilkenny. Słowa kluczowe: George Berkeley, neoplatonizm, idealizm, gradualizm metafizyczny, czas, przestrzeń