EKSİLTİ BAĞLAMINDA AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE ELLİPTİK CÜMLELER

Abstract

Eksilti, yazılı ve sözlü anlatımda bazı dil birimlerini, yine o dilin kuralları çerçevesinde derin yapıda bırakan bir dil olayıdır. Yazarken veya konuşurken konuşmaya canlılık katmak, akıcılık sağlamak, tekrardan kaçınmak, tasarruf etmek, vurgu yapmak vb. gibi nedenlerden dolayı dilde çeşitli eksiltiler yapılır. Hafz, eksiltim, eksilti, eksiltili anlatım, düşüm, düşürme, kısaltma, sıfır tekrar, elips vb. gibi çeşitli terimlerle adlandırılan eksilti, Türkiye Türkçesinde ses bilgisi, şekil bilgisi, söz dizimi konusunda karşımıza çıkar ve sesten cümleye kadar geniş bir alanda inceleme konusu sağlar. Bu çalışmada Azerbaycan Türkçesinde cümlede eksilti konusu ele alınacaktır. Azerbaycan Türkçesinde elliptik cümle olarak isimlendirilen bu dil olayı, “ellipse benzer, ellips şeklinde, cümlede kolaylıkla anlaşılan kelimenin düşürülmesine bağlı” şeklinde açıklanmaktadır. Bağımsız kullanılabilen yarımcık cümle statülü elliptik cümleler, konuşana az kelime kullanarak birçok düşünceyi açıklama imkânı sağlayan cümle türüdür. Yarımcık, yarım cümlelerin içerisinde incelenen elliptik cümleler, yazılı ve sözlü anlatımda yüklemin düşürülmesidir. Yüklemin düşürülmesi iki şekilde karşımıza çıkar: 1. Metne bağlı düşürülme, 2. Elliptik düşürülme. Metne bağlı düşürülmede yüklemin eksiltilmesi metne bağlıdır ve tekrardan kaçmak için düşürülür. Bu tür cümlelerde düşürülmüş, yani eksiltilmiş yüklemi metnin önceki cümlelerine göre yerine koymak mümkündür. Yüklemi düşürülen yarımcık cümlelerin diğer çeşidi ise elliptik cümlelerdir. Elliptik cümlelerde düşürülen yüklem, metne göre değil cümlenin kendi ögelerine ve anlamına göre belirlenir. Bu bağlamda metne bağlı düşürülmede metnin dışında kullanım söz konusu olmazken elliptik cümleler bağımsız olarak kullanılmaktadır.