Contributions to Anatolian History and Numismatics 11. Eagle omens: Foundations of Cities and Cults at the behest of Zeus

Abstract

Bu makale, hem antik kaynaklarda hem de sikkeler uzerindeki betimlemelerde sikca karsilastigimiz bir mitologem (mitoloji icindeki temel bir motif) ile ilgilidir. Ne yazik ki bu mitologemin sikkeler uzerindeki betimlemeleri genellikle ustunkoru gecilmis, tanimlanamamis ya da hatali yorumlanmistir. Bu yuzden bu yazi numizmatlar icin oldugu kadar tarihcilerin de dikkatlerini bu sikkelere vermelerine yardimci olabilir. Soz konusu mitologem kentlerin kurulusu ile ilgilidir: Zeus tarafindan gonderilen bir kartal gokyuzunden asagi suzulur, bir altar uzerinde yakilan bazi kurban etlerini ve kemiklerini kapar ve bunlari Zeus'un o kurban sunusunu yapan kisi tarafindan kent kurulmasini istedigi bir yere goturur. Kurban eti calan kartal betimlemesi oldukca eskidir ve eldeki veriler, bilgisini kokeni kismen Yakindogu geleneklerine uzanan Aisopos (Ezop) masallarindan edinen Yunan sairi Arkhilokhos'a kadar geri gitmektedir. Bununla birlikte, kent kurulusu ile baglantili olan bu mi­tologem ozellikle Hellenistik Donem'de kullanilmistir. Bir sekilde Iskenderiye'nin Buyuk Iskender tarafindan Misir yakinlarinda kurulmasi model olusturabilir, cunku sonrasinda benzer hikayeler olusturulup yayilmistir. Buyuk Iskender'in yasadigi donemde bile zaten yaygin olan Iskenderiye'nin yerel (Patria) oykuleri, Iskender'in kurban eti calan bir kartal tarafindan, bilinmeyen bir donemden beri Serapis'in tapinim gordugu bir yere yonlendirildigini soylemektedir. Kendi kultunun kurulusu ile Iskenderiye'nin kurulusu tamamlanmistir: Iskenderiye koruyucu tanricasina sahip olmustu. Kent kurulusuna iliskin bir baska hikaye, muhtemelen tarihsel olmamakla birlikte, Aleksandreia Troas'ta ortaya cikmistir. Ilginc bir sekilde Zeus tarafindan degil de, yerel tanri Apollon Smintheus tarafindan gonderilen bir kartal, Iskender'i bu Aleksandreia'yi kurdugu yere getirmistir. Bir kurbanin uyluk kemikleri uzerine tuneyen bir kartal, Phrygia kentleri Blaundos ve Amorion'un sikkeleri uzerinde betimlenmistir. Bu, yerel inanisin bu kentlerin kurulusunu Zeus'in kartalinin gorunmesiyle iliskilendirdigini kesinlestirmektedir. Her iki durumda da Buyuk Iskender bu kentlerin kurucusu olabilir, fakat bu tam olarak acik degildir. Buyuk Iskender ornegi kisa bir sure sonra Seleukos kralliklari tarafindan kentlerin kurulusu hakkinda olusturulan efsanevi hikayeler icin kullanildi. Syria'­daki Antiokheia, limani Seleukeia Pieria ve yakinindaki Laodikeia'nin, Zeus'un kartallarinin dogru yerlere yonlendirdigi I. Seleukos tarafindan kurulusunun sikkeler uzerine yansitilan edebi anlatilari mevcuttur. Laodikeia orneginde bu mitologem, basarili bir av sonrasindaki kent kurulusu mitologemi ile birlestirilmistir: Kartal buyuk bir yaban domuzunu oldurdukten sonra Seleukos'u bu liman yerlesimini kurmaya yonlendirmistir. Ayrica Karia'daki Antiokheia'nin vatandaslari da kartal mitologemini I. Antiokhos tarafindan yapilandirilan kentlerinin Zeus'un iradesi ile kuruldugunu iddia etmislerdir. Bithynia'nin Hellenistik krallari da, bu tip hikayeleri yaygin bir sekilde kullanmislardir. Kral I. Nikomedes yeni ikametgahi Nikomedeia'yi Zeus tarafindan gonderilen kartalin ve Demeter'in kutsal hayvani olan yilanin onderliginde kurmustur. Ekin tanricasi yeni kentin kuruldugu bolgenin sahibesiydi. Olympos Dagi dibindeki Prusa, basarili bir av sonrasinda ve kartal alameti uzerine Kral I. Prusias tarafindan kurulmustur. Belki de Hellenistik Donem'de dahi krallar degil ama kahramanlar tarafindan kurulmus olan bazi kentler de kartal mitologemini kullanmislardi. Bunlardan birisi, bir kartalin isaretiyle Asur Krali Ninos tarafindan kurulusu hakkindaki Patria an­latilarinin sadece kabartmalarda hala gorulebildigi, fakat bu yazida tartisilan tum paralel anlatilarin yardimiyla bu oykulerin tam olarak anlasilabildigi Karia kenti Aphrodisias'tir. Kucuk bir Lykia kenti olan Arykanda'nin sikkeleri, iki eponym kahraman olan Arys ve Kandys'un bir yaban domuzunu cuvala koyma basarisinin anlatildigi bir kurulus hikayesini yansitmaktadir. Bu iki kahraman domuzun kafasini kurban olarak sunduklarinda, kartal bunu calar ve bu iki kahramanin kendi isimlerini vererek Arykanda'yi kurduklari yere goturur. Kartal hikayesinin kullaniminin Byzantion'da da cok eski bir gelenegi vardir. Patria anlatilari bize Byzantion'un, yeni kenti kurmasi gerektigi kayalik bir yere bir kartal onderliginde giden Trakyali kahraman Byzas tarafindan kuruldugunu anlatan bir efsaneden bahsetmektedir. Daha oncesinde kartal Byzas'in sundugu kurbanin kalbini calmistir. On yuzunde Byzas'in portresinin betimlendigi bir kent sikkesinin arka yuzunde yakinda Byzantion olacak olan kayaliklarin uzerinde oturan bu kartali gostermektedir. Sikke tahrip edilmis ve kucuk dusurulmus olan kente yardimlarindan dolayi “Yeni Byzas” olan Caracalla'nin imparatorlugu surecinde basilmistir. Daha sonra kartal mitologemi Constantinus'un Konstantinopolis'i kurusunda kullanilmistir. Son olarak da, kucuk bir Peloponnesos kenti olan Kleonai'dan bir ornek kartal mitologeminin Yunan anakarasinda da yayildigini gostermektedir. Ayrica makalede bu hikayelerin ne icin kullanildigi ve Yunan kurucularin rasyonel ve efsanevi dusunceyi birbirleriyle nasil birlestir­digi ya da kaynastirdigi konulari da tartisilmaktadir.