AZERBAYCAN ÂŞIK ŞİİRİNDE MANİ

Abstract

Azerbaycan folklorunun en popüler türlerinden biri olarak kabul edilen mani, âşık şiirinde de yer almaktadır. Âşık sanatında hem bireysel âşıkların eserlerinde bağımsız bir tür olarak hem de bir yedekli koşmanın bileşeni olarak mani ile karşılaşmaktayız. Bireysel âşıkların ürettiği maniler, bazı durumlarda cevap gerektiren manilerdir. Görünüşe bakılırsa bu tür maniler atışma sırasında kullanılmıştır. Bu, onlara verilen mani-bulmaca adı ile kanıtlanmıştır. Bu metinlerin bazılarının soru şeklinde olan kısmı derlense de, onların cevabı niteliğindeki manilere kitaplarda nadiren rasttladığımızı da belirtmemiz gerek. Âşıkların eserlerinde kullanılan belli sayıdaki maniler, yanıt gerektirmeyen sıradan manilerdir. Âşık sanatında mani daha çok yedekli koşmanın bir bileşeni olarak kullanılmıştır. Ustad âşıkların eserlerinde karşımıza çıkan koşmaların bazıları yedekli koşmalardır. Bu durumda koşmanın her iki mısrası arasına bir mani eklenir. Bu manilere yedekli mısra denir. Yedekli mısrayı koşmaya eklemek için âşığın özel beceri göstermesi gerekir. Böylece eklenen mani şiirin metni ile bir bütünlük içine girir. Hem şiirsel biçimi korumak hem de içeriğin güzelliğine zarar vermemek sanatçıdan özel bir yetenek ister. Bu sırada koşmada kullanılan kelimelerin mani içinde de kullanıldığına şahit olmaktayız. Yedekli mısralar, âşığın koşmada anlatmak istediği düşünceleri bir kez daha destekler nitelikdedir. Yedekli mısralarda kullanılan manilerin çoğunlukla cinaslı maniler olduğunu görmekteyiz. Azerbaycan`da bugüne kadar basılmış folklor yayınlarına baktığımızda, tecnislerde yedekli kıtaları dikkate almazsak, destanda maninin kullanıldığı durumlar az orandadır. Ama Araz`ın karşı yakasında, İran sınırları içinde yaşayan Azerbaycan Türkler`inden derlenmiş destanlarda durum farklıdır. Oradan derlenmiş destanlarda maninin bol olması ile karşılaşmaktayız. Âşık edebiyatında yaygın olarak kullanılmasına rağmen ne yazık ki bu mesele bugüne kadar araştırma konusu olmamıştır. Bu makalenin bu alandaki boşluğu bir ölçüde dolduracağına inanıyoruz. Şunu da belirtmek gerekir ki maninin Âşık edebiyatında kullanılması şaşırtıcı olmamalıdır. Mani, halkın kültürüne güçlü bir şekilde nüfuz etmiş bir folklor türüdür. Mani ile sadece Âşık edebiyatında değil, halk edebiyatının pek çok türünde de karşılaşıyoruz. Maninin Türk şiir düşüncesinin anlatımında en etkili tür olması, anlatım gücünün ve halkın hayatındaki olaylara hızlı tepkisinin başka türlerin içerisinde de kullanılmasına yol açtığını düşünüyoruz.