Arab Grammar Currents and Processes in Baghdad

Abstract

Bağdat’ın tarihi Babillilere kadar uzanmaktadır ve İslam Devleti döneminde kervan yollarının kavşağında bulunan yörede her ay çeşitli panayırlar düzenlenirdi. Hz. Ömer dönemine kadar bu yöre haraç bölgesi olarak varlığı devam ettirdi. Hz. Ömer’in vakıf arazisine çevirmesiyle birlikte bölge farklı bir konum kazandı. Bu küçük kasaba, jeopolitik ve ticari öneminin yanında iklim güzelliği ile de Abbasi Halifesi Ebû Cafer el-Mansûr (ö. 158/775)’un dikkatini çekmiştir. O, 145/762 yılında bu kasabayı yeniden inşa etti ve Abbasi Devletinin başkenti yaptı. Bağdat’ın bir ilim merkezi olmasını isteyen Abbasi Halifeleri bütün ilim dallarından âlimlerin Bağdat’a gelmesi için çabalamışlardır. Halifeler, diğer ilim dalları gibi Arap diline de önem vermişler, özellikle de kendilerine yakın ve uyumlu gördükleri Kûfeli ilim adamlarını Bağdata davet etmişlerdir. Kisâî de Bağdat’a davet edilmiş ve böylelikle Kûfe nahiv ekolü Abbasilerin merkezi Bağdat’a yerleşmeye başlamıştır. Kisâî’nin elinde Kûfe ekolü oluşumunu tamamlayarak kendine özgü bir nahiv metodu olarak nahiv tarihindeki yerini alma sürecini yaşamaktadır. Sîbeveyh’in Basra ekolünü Bağdat’a taşıma çabaları, Bağdat’ta kendi nahiv metodunu yerleştirmiş ve öğrencilerini yetiştirmiş olan Kûfe ekolü imamı Kisâî ile arasındaki bir münazayı kaçınılmaz kılmaktaydı. Tarafların bunu kabul etmesi ile nahiv tarihine el-Mes’eletü’z-Zünbûriyye olarak geçen üzerinde pek çok tartışma yapılan münazara gerçekleşti. Sîbeveyh ve Kisâî’nin ihtilaf ettikleri meselede hakemliğine başvurulan Kûfeli Arapların Kisâî’nin lehine şahitlikleriyle tartışma Sîbeveyh’in mağlubiyeti ile son bulmuştur. Bu mağlubiyeti kabullenemeyen Sîbeveyh Basra’ya girmeden öğrencisi Ahfeş’i şehir dışına çağırır, olanları orada Ona anlatır ve kendi vatanı İran’a dönerek orada vefat eder. Hocasının durumuna çok üzülen Ahfeş, intikam almak için Bağdat’a doğru yola koyulur. Kisâî’yi hem insanlar hem de öğrencileri önünde rezil etmek için sabah namazında ona sorular sorsa da Kisâî Ahfeş’e iltifatlar ederek Onun içindeki intikam duygusunu söndürmeyi başarır. Kisâî Ona maddi imkânlar da sağlayarak Onun Bağdat’ta kalmasını sağlar. Bu sürecin sonunda Ahfeş, Basra nahiv metodundan Kûfe metoduna yaklaştı ve de hocası Sîbeveyh’in intikamını unuttu. O, Kûfe nahiv okulunun temellerinin atılması sürecinde bizzat yer almış ve Kîsai Ondan Sîbeveyh’in el-Kitâb’ını okuyarak Sîbeveyh’in nahiv metodunu yakından tanıma imkânı bulmuştur. Daha sonra Basra ekolünün bir diğer imamı Müberred Bağdat’a gelmiştir. Dönemin Kûfe ekolü imamı Sâleb, Müberred’in gelişinden rahatsız oldu ve en iyi iki öğrencisi Zeccâc(ö. 311/923) ve İbn Hayyât’ı(ö. 320/932) Ona sorular sorarak halkın önünde rezil etmeleri için gönderdi. Fakat Mübberred ikna edici kişiliği ve nahiv meselelerine getirdiği illetlerle Zeccâc’ı kendisine hayran bırakır. Zeccâc artık Müberred’in öğrencisi olur Sâlebe dönmez. Bağdat’ta Müberred ile Sâleb arasında pek çok tartışma gerçekleşmiş, bu tartışmalar nahiv talebelerinin her iki ekolün nahiv metotlarını ustalarından duymalarını sağlamıştır. Son tahlilde onlar Basralı nahivcilerin katı ve tavizsiz tutumu ve Kûfeli nahivcilerin de aşırı musamahakâr yaklaşımlarının ortasında bir yol benimseyerek yeni bir nahiv anlayışı benimsemişlerdir. Bu yeni ve orta yol nahiv anlayışı diğer iki nahiv ekolü gibi doğduğu şehir olan Bağdat şehrinin adını almıştır. Bağdat ekolü mensubu nahivciler, nahiv meseleleri karşısında hem Basralı nahivcilerin fikirlerinden hem Kûfeli nahivcilerin fikirlerinden seçmeler yapmışlar hem de kendilerine özgü yaklaşımlara imza atmışlardır. Bu yeni ekolün önde gelen temsilcisi Ebû Ali el-Farisî(ö. 377/987) ve İbn Cinnî’dir.