Çankırı Müzesi’nde Bulunan Tekke Şamdanları

Abstract

Dini ve sivil mimaride birer aydınlatma aracı olmaları açısından işlevsel olarak kullanılan şamdanlar özellikle ışık simgeselliği çerçevesinde birçok inançta sembolik anlamlar yansıtmış ve bu sembolizm eserlerin tasarımını da etkilemiştir. Seramik, cam, maden gibi malzemelerden üretilen şamdanlar kullanıldıkları yere göre farklı boyutlarda üretilmiş ve buna bağlı olarak isimlendirilmiştir. Türk İslam toplumlarında dini ve sivil mimaride kullanılan şamdanlar tekkelerde de işlevselliğin yanı sıra sembolik anlamlar ifade edecek şekilde yer almıştır. Bu çalışmada tasavvuf ve tarikatlarda şamdan-kandil-çerağ kavramlarının işlevsel ve sembolik yönleri konusunda bilgiler verildikten sonra Çankırı Müzesi’nde yer alan ve Çankırı Taş Mescid Mevlevîhânesi’nden müzeye getirilmiş olan on üç adet tekke şamdanı sanat tarihi disiplini çerçevesinde malzeme-teknik-süsleme açısından tanıtılmış, tarihlendirilmeleri yapılarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma ile tekke şamdanlarının tasavvuf literatüründeki sembolik ifadelerinin yanı sıra eserlerin sanat tarihi disiplini çerçevesinde incelenerek Türk İslam sanatındaki yerinin tespiti ve bu konuda yapılmış çalışmalarla birlikte sonraki araştırmalar için literatüre katkı sunulması amaçlanmıştır. Kaynaklarda tekkelerde kullanılan aydınlatma araçlarından çerağ ve kandiller fazlaca zikredilse de gerek yazılı gerekse görsel eserler ve müzelere farklı dergâhlardan gelen, 13-14. yüzyıl civarına tarihlendirilen örnekler şamdanların da tekke aydınlatma aracı olarak erken dönemlerden itibaren kullanıldığını göstermektedir. Bitkisel, geometrik, figür ve yazılı kompozisyonların yer aldığı bu eserler önemli bir sanat objesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde farklı müze ve koleksiyonlarda yer alan tekke şamdanları biçimsel olarak farklılık göstermektedir. Genel olarak meydan-ı şeriflerdeki şamdanlar benzer olmakla birlikte Bektaşiyye’deki Kırk Budak Şamdanı ya da Mevleviyye’deki on sekiz kollu şamdan gibi farklı örnekler de mevcuttur. Bu farklı formların oluşumunda genelde tasavvuf literatürünün özelde ise ilgili tarikatın İslam inancı çerçevesindeki sembolik yansımaları etkili olmuştur. Şamdanların formunu etkileyen sembolik unsurların yanı sıra bu eşyaların temsil ettikleri bazı anlamlar da vardır. Tekkelerdeki şamdanlar tıpkı çerağ ve kandiller gibi dervişe seyr-i sülûkunda sürekli takip etmesi gereken ve yolunda yürümesini sağlayan Allah’ın nûrunu, Hz. Peygamber’i (s.a.v.), Kur’ân-ı Kerîm-i, ilgili tarikatın pirini hatırlatan bir unsurdur. Tekkelerdeki aydınlatma araçlarından kandil ve çerağlardan özellikle Bektaşiyye tarikatına ait olanlar özel isimlerle adlandırılmaları ve tasarımlarındaki sembolik yönler ile farklı araştırmalara konu olmuştur. Gerek tasarımları gerekse kandil ve çerağlar gibi yansıttıkları sembolik anlamlarla Türk İslam sanatının önemli örnekleri olan tekke şamdanları hakkında çalışmalar azdır. Bu makalede incelenen tüm şamdanlar madeni (pirinç) olup dövme ve döküm teknikleri ile üretilmiştir. Farklı mumluk, gövde ve kaide formlarına sahip eserlerden bazıları çift olarak üretilmişken tek olan örnekler de vardır. Eserlerden bazılarında mumluklarda görülen lale formu ve bir eserdeki yazı dışında süsleme unsuru yoktur. Üzerlerinde tarih ibaresi bulunmayan şamdanlar farklı müzelerde yer alan benzer vakıf ve tekke şamdanları ile karşılaştırıldığında ve Çankırı Mevlevîhânesi’nin tarihi süreci dikkate alındığında 19. yüzyıla ait örnekler olduğu görülmektedir. Yine farklı koleksiyonlarda yer alan birçok şamdanın üzerindeki ibareden vakıf eseri olduğu anlaşılırken çalışmadaki eserlerde böyle bir kayıt da yoktur. Tarihlendirme dışında önemli bir durum da sanatçı konusudur. Eserlerin üzerinde sanatçı-usta ibaresi mevcut değildir. Ancak eserler aynı döneme ait farklı alanlarda kullanılan şamdanlarla karşılaştırıldığında 19. yüzyıl şamdanlarında rastlanan ortak formları sergilemelerinden dolayı dönemin ortak dilini yansıtan eserler oldukları görülmektedir. Üretildikleri devrin özelliklerini yansıtan bu eserler gerek formları gerekse sembolik anlamları ile Türk İslam maden sanatının önemli örneklerindendir.