An Overlooked Fact About the 1939 Anglo-French-Turkish Treaty: Removal of the ‘Suspensive Clause’ in the Special Agreement

Abstract

19 Ekim 1939 tarihli İngiliz-Fransız-Türk Karşılıklı Yardım Antlaşması’na ekli Özel Anlaşma’nın 6. maddesi, yine Özel Anlaşma’nın 2., 4. ve 5. maddelerinde tespit edilen silah ve krediler kendisine teslim edilmedikçe Türkiye’nin ittifak antlaşmasından doğan yükümlülüklerini yerine getirmeye zorlanamayacağını ifade ediyordu. İngiltere ve Fransa Türkiye’yi mutlaka kazanmak istedikleri bir ortamda bu Erteleyici Madde’nin antlaşmada yer almasını kabul ettiler ama hiç vakit kaybetmeden de kaldırılması için uğraş vermeye başladılar. Ne var ki Türkiye’nin Trakya cephesi için acilen istediği tanksavarları ve uçaksavarları vermeleri mümkün olmadı. İngilizler Erteleyici Madde’nin kaldırılmasından umutlarını kestiklerinde söz konusu maddenin aslında çok önemli olmadığına dair yeni bir yaklaşım geliştirdiler. Çok kısa bir süre içerisinde Türkiye ile İngiltere ve Fransa, ilki artan ekonomik ve güvenlik kaygıları sebebiyle, diğer ikisi de Türkiye’yi kaybetme riskini göze alamadıklarından bir uzlaşıya gittiler. Türkiye’ye vaat edilen kredilerin kullandırılmasına, Müttefiklerin Türkiye’den krom ve kuru meyve almayı kabul etmelerine karşılık Ankara Hükümeti de 26 Ocak 1940’ta Erteleyici Madde’nin artık hükümsüz olduğuna dair bir Bakanlar Kurulu kararı çıkardı. Bu gelişme Türk tarihçiler tarafından fark edilememiş ve bu durumun bir sonucu olarak da Türkiye’nin savaş dışı kalabilmek için sürekli müracaat ettiği ‘yeterince teçhiz edilmediği’ argümanının genel olarak (aslında artık var olmayan) bu maddeye dayandığı zannedilmiştir. Diğer yandan Ankara bu maddeyi, söz konusu silahların ancak küçük bir kısmını teslim almış olmasına ve kalan kısmın teslimi de kısa vadede mümkün olmamasına rağmen kaldırmıştır. Ankara’nın savaşla kendisi arasındaki çok önemli bir barikatı bu şekilde ortadan kaldırması, II. Dünya Savaşı’nın başlangıç safhasında Türkiye’nin izlediği dış politikayı yeniden gözden geçirmeyi gerektirecek denli önemli bir gelişmedir.